Bijna drie jaar bleef voormalig Rabobanktopman, oud-voorzitter van de SER en Wereldbankbestuurder Wijffels buiten het publieke discours. Maar nu de formatie niet echt wil vlotten, weten de media hem weer te vinden. Eerst kreeg CDA-fractievoorzitter en -onderhandelaar Sybrand Buma ervan langs. Op het gebied van duurzaamheid manifesteerde Buma zich tijdens de besprekingen als een soort Nederlandse Donald Trump, baste Wijffels.

Te dichtbij

In Het Oog deelde hij een sneer uit aan Gerrit Zalm, de huidige informateur, die eind juni het stokje overnam van die andere Herman (Tjeenk Willink). Zalm verkaste maandag voor twee dagen met Buma, Rutte, Pechtold en Segers naar het op ruim 300 meter van het Binnenhof gelegen Johan de Witthuis. Niet de beste change of scenery om de inmiddels al 117 dagen durende besprekingen over de formatie van een nieuw kabinet een nieuwe impuls te geven, meende Wijffels diezelfde dag.

Te dichtbij om de microfoons en iPhone’s van het journaille te kunnen ontwijken, waardoor de kans op lekken groot bleef en er veel tijd en energie nodig was om de publicitaire plooien weer glad te strijken en – misschien nog wel belangrijker –  te voorkomen dat de achterban zich er voortdurend tegenaan bemoeide.

Wijffels koos voor de periferie van Beetsterzwaag. Een speciaal daarvoor meegenomen ovalen tafel en sfeervolle schemerlampen moesten de band tussen de onderhandelaars verstevigen.

Formatie van 2006

Toen Herman Wijffels eind 2006 aantrad als informateur koos hij om precies die redenen voor een locatie zo ver mogelijk van Den Haag. Die plek was landgoed Lauswolt in het Friese Beetsterzwaag. Daar, in het koetshuis, zaten de hoofdrolspelers – Balkenende, Bos en Rouvoet – drie dagen 24 uur per dag op elkaars lip. Ze onderhandelden er, sliepen er, aten er en dronken er ’s avonds samen aan de bar ‘gezellig’ een borrel. Dat deden ze met als doel dichter bij elkaar te komen. Een ovalen tafel, waaraan alle deelnemers elkaar goed konden zien, en sfeervolle schermerlampen, door Wijffels speciaal laten overkomen uit Den Haag, moesten die band versterken.

Regeerakkoord

Wijffels ‘slaagde’ in zijn missie. Na ruim een maand lag er op 6 februari 2007 een regeerakoord. Twee weken later beëdigde de koningin het nieuwe kabinet, bestaande uit CDA, PvdA en ChristenUnie.

Samen werken, samen leven luidde het motto van Balkenende IV. Ach ironie… Samen werken, dat waar nu juist waar het binnen de ministersploeg stevig aan schortte, die tussen Balkenende en Bos voorop. De wonden van de gestrande coalitiebesprekingen in 2003 waren nog te vers. Dieptepunt: de confrontatie tijdens het lijsttrekkersdebat van het Radio 1 Journaal eind oktober 2006. “U bent niet eerlijk en u draait,” wierp een zichtbaar geëmotioneerde Balkenende zijn opponent Bos voor de voeten tijdens een debat over het ontslagrecht.

“Ik neem beleefdheidsnormen in acht en ik wil dat u dat ook doet,” brieste Bos vervolgens gekrenkt.

Samen werken, samen leven luidde het motto van Balkenende IV. Ach ironie…

Die pijn zat begin 2007 en in 2014 nog steeds diep. Als biograaf van Herman Wijffels kan ik daarover meepraten. Hoewel zowel Bos als Balkenende Wijffels hoog had zitten, wilden beide heren — ondanks herhaalde verzoeken — onder geen beding aan dit boek meewerken. CU-onderhandelaar Rouvoet, diens secondant Slob en Tichelaar, sidekick van Bos, gelukkig wel.

Geen ruimte

Feit is dat de CDA- en PvdA-ministers in dit kabinet elkaar nauwelijks ruimte gunden. Vooral Piet Hein Donner en Maxime Verhagen lagen voortdurend in de clinch met hun PvdA-collega’s. De aanschaf van de Joint Strike Fighter, het rapport van de commissie-Davids over de politieke betrokkenheid van Nederland bij de oorlog in Irak, maatregelen om de crisis te beteugelen. Bij alle belangrijke kwesties buitelden de bewindslieden over elkaar.

Op 20 februari 2010, drie jaar na de beëdiging, viel het kabinet over de verlenging van het verblijf van de Nederlandse troepen in Uruzgan.

Gebrek aan leiderschapskwaliteiten van Balkenende, concludeerde Wijffels destijds desgevraagd. “Jan Peter heeft dat premierschap vanuit de opoffering gedaan. Het gevolg is dat hij de hele tijd op een verkeerde manier heeft geopereerd.”

Opoffering

Blijft de vraag voor wie Balkenende zich heeft opgeofferd. Uit – calvinistisch – plichtsbesef, voor het landsbelang? Of, speelde er meer en hebben Balkenende en de andere onderhandelaars zich destijds teveel laten beïnvloeden door de settings – na Beetsterzwaag werd onder meer ook landgoed De Zwaluwenberg in Hilversum gefrequenteerd – en de overtuigingskracht en urgentie waarmee Wijffels de onderhandelingen leidde?

Wijffels tegen Balkenende: “Grote premiers van CDA-huize hebben altijd bewezen dat ze het met beide kanten kunnen. Jij bent nu aan de beurt dit land te laten zien dat jij ook kunt regeren met de PvdA.”

Dat laatste ligt voor de hand. Herman Wijffels is iemand waar je niet omheen kunt. Hij is man met charisma, in de goede zin van het woord – erudiet, soeverein, behept met een groot verantwoordelijkheidsgevoel, overtuigend en niet gespeend van zelfvertrouwen. Dat liet ook de twee kemphanen Bos en Balkenende niet onberoerd.

In de haren

Een voorbeeld: toen het hoofdpijngehalte van de dossiers toenam, nam ook de wrijving tussen de onderhandelaars toe. Bos en Balkenende vlogen elkaar regelmatig in de haren. Wijffels stuurde hen dan naar buiten met de boodschap: “Ga maar even wandelen. Ik wil jullie pas terugzien als je een oplossing hebt bedacht.”

Ook nam hij hen soms apart. Dat deed hij onder meer toen Balkenende een veto uitsprak over een mogelijke Irak-enquête, iets waar de PvdA voor was. Wijffels: “Ik heb hem toen gezegd: ‘Grote premiers van CDA-huize hebben altijd bewezen dat ze het met beide kanten kunnen. Dat is nu iets wat op jouw weg komt, dus jij bent nu in deze fase van de Nederlandse staatsrechtelijke geschiedenis aan de beurt dit land te laten zien dat jij ook kunt regeren met de PvdA.’ Daar was hij in zekere mate wel gevoelig voor.”

Chique landgoederen in de periferie, ovalen tafels, een informateur met een surplus aan overtuigingskracht: met consensus op de pof is uiteindelijk niemand geholpen

Chique landgoederen in de periferie, ovalen tafels, een sterke informateur met een surplus aan overtuigingskracht – collega-columnist Bert Wagendorp sprak destijds schertsend van ‘Oom Herman en zijn drie neefjes’– : prachtig allemaal, maar met het resultaat, consensus op de pof, is uiteindelijk niemand geholpen. Enig pragmatisme in het formatieproces is misschien zo gek nog niet. Dat is iemand als Gerrit Zalm wel toevertrouwd.