Misha Mengelberg kan eindelijk alleen nog maar muziek maken
De componist en jazzmusicus Misha Mengelberg moet ik in de jaren zeventig – van de vorige eeuw, moet je er altijd bij zeggen – voor het eerst zijn tegengekomen in het Amsterdamse schaakcafé Het Hok. Hij bracht daar, net als ik, dagen en avonden door met schaken, dammen, go, bamzaaien en wat dies meer zij.
O, wat hebben wij een tijd vermorst!
Misha kwam toen ook veel op schaaktoernooien en heeft zich daarmee zelfs een plaatsje in de schaakgeschiedenis verworven. Het gebeurde tijdens de partij Ljubojevic-Browne, IBM-toernooi 1972:
Maar laat ik de grootmeester Hein Donner hierover aan het woord laten: “Browne speelde hier 39. … f7-f5 en de partij werd remise gegeven. Na 40. Kb4 staat de witte koning in het kwadraat. De twee jeugdige grootmeesters haastten zich naar de analysekamer om hun partij door te nemen. Vanuit het talrijke publiek probeerde een jonge man van bescheiden en enigszins gebogen gestalte zich naar voren te bewegen om iets te zeggen. Hij slaagde erin beide coryfeeën te benaderen, maar werd natuurlijk streng terecht gewezen. Men dient binnen de schaakwereld zijn plaats te kennen. Pas ’s avonds lukte het Misha Mengelberg op sociëteit De Kring aan enige aldaar verzamelde schaakliefhebbers mededeling te doen van zijn vondst dat Browne met zijn laatste zet de winst weggooide. Zwart wint met: 39. … Kd5!! Er volgt 40. b4 f5 41. b5 f4 42. b6 Kc6 43. Ka6 f3 44. b7 f2 45. b8D f1D+ en kassa!”
Sindsdien wordt er wel van de ‘Mengelberg-stelling’ gesproken. Denk daar niet te min over. De zet 39. … Kd5!! heeft te maken met de zogenaamde toegevoegde velden, waar Marcel Duchamp samen met Vitaly Halberstadt het prachtboek L’opposition et cases conjuguées sont réconciliées over heeft geschreven.
De laatste jaren heb ik Misha Mengelberg nog maar weinig gezien. Het schaken heb ik vervangen door hard werken en Misha was druk met zijn Instant Composer Pool, die regelmatig uit elkaar viel om vervolgens weer gelijmd te worden. Zijn beste werk vind ik zijn stuk voor piano en fluitende papagaai Eeko.
Als ik daar naar luister word ik zo vrolijk! Zo vrolijk ben ik anders nooit.
Inmiddels is die jonge, enigszins gebogen gestalte uit 1972 niet zo jong meer. Af en toe hoorde ik dat hij sukkelt met zijn gezondheid en dat wordt bevestigd in Enkele regels in de dierentuin. Dit boekje – samengesteld door Erik van den Berg en uitgegeven door Huis Clos – bevat stukken, stukjes, gedichten en aforismen van Mengelberg. In het voorwoord dat de componist samen met zijn oude jeugdvriend de sinoloog Rik Schipper schreef, staat dat Misha twee jaar geleden door een attaque werd getroffen. Maar al ‘het bureaucratisch onbegrip’ om hem heen viel daardoor weg, zodat hij “nu eindelijk alleen nog maar muziek kan maken. En steeds beter.”
En zo is het.
Enkele regels in de dierentuin is zo’n rommeldoos waarmee kinderen op Koninginnedag rondlopen. Je kunt er lootjes uit trekken. Steeds een ander lootje, en steeds een verrassing. Het boekje is een ironische mix van dada, taoïsme en muziek. Kun je pianospelen, zing dan het lied mee met deze tekst:
Weer is een dag voorbij
weer een uit een lange rij
waarin licht en donker toeven
geketend zij aan zij
Weer is een dag voorbij
op de grens vertoeven wij
van het oude en het nieuwe
maar nee, verleden…
goede nacht allebei
