Pas op, de koning kan de macht grijpen
Na het debat van afgelopen donderdag heeft het er alle schijn van dat de strafbaarheid van majesteitsschennis zijn langste tijd heeft gehad. Het initiatiefwetsvoorstel van D66’er Kees Verhoeven heeft ook politieke tegenstanders, met name in de confessionele hoek. Zo vroeg SGP-leider Kees van der Staaij zich af wat voor signaal geeft deze schrapping afgeeft? Het antwoord daarop is simpel: het geeft namelijk aan dat wij een moderne democratie zijn.
De wet lijkt misschien een verwaarloosbaar overblijfsel uit het verleden, een bijna komisch stukje wetgeving dat onderdeel is van een symbolisch toneelstukje en toch niet écht gebruikt wordt. Niks is echter minder waar. De wet is springlevend en ons koningshuis is staatsrechtelijk veel meer dan een symbolisch toneelstukje.
Het beledigen van de koning is misschien onfatsoenlijk, maar de gedachte dat iemand er vijf jaar celstraf voor kan krijgen doet meer denken aan de negentiende eeuw, dan aan de eenentwintigste. Zolang de meerderheid van de Nederlanders een voorstander is van de monarchie kan er best een koning zijn die de troonrede voorleest, lintjes doorknipt en een traditie symboliseert. Maar als het onze constitutionele democratische waarden bedreigt loopt dat toneelstukje toch een beetje uit de hand.
De grondwet
Majesteitsschennis is slechts het topje van de ijsberg wat de inperking van onze democratie betreft. Zo legden de heren van de VPRO-webserie De Snijtafel recentelijk de discrepantie bloot tussen onze culturele perceptie van het koningshuis en de constitutionele rol die voor de vorst is weggelegd.
De tekst loopt hieronder door.
We mogen namelijk in onze handjes knijpen met de symbolische invulling die Willem-Alexander aan zijn koningschap geeft. Als we kijken naar de grondwettelijke mogelijkheden die de vorst heeft kan zijn macht namelijk vele malen verder reiken.
Willem-Alexander als despoot
Een gedachte-experiment. Stel dat Willem-Alexander het plots tijd acht voor een nieuwe invulling van zijn koningschap en maximale macht nastreeft. Wat zijn dan zijn mogelijkheden?
Om te beginnen kan hij weigeren wetten te ondertekenen die hem niet aanstaan, bijvoorbeeld de initiatiefwet met betrekking tot majesteitsschennis. Dan wordt deze volgens artikel 47 van de grondwet simpelweg niet van kracht. Zijn overgrootoma (koningin Wilhelmina) en oma (koningin Juliana) maakten nog van deze mogelijkheid gebruik, en zelfs over zijn moeder (koningin Beatrix) doen deze verhalen de ronde. De koning zou bij zo’n besluit volgens een ander grondwetsartikel (artikel 42) niet eens niet ter verantwoording geroepen kunnen worden. De ministers zijn namelijk verantwoordelijk.
Willem-Alexander zou ook een stap verder kunnen gaan. Stel dat hij dusdanig geïrriteerd raakt van het wetsvoorstel dat bij besluit het gehele kabinet te ontslaan. Volgens artikelen 43 en 46 van onze grondwet kan hij dat gewoon doen. Een nieuw kabinet kan hij vervolgens weigeren te beëdigen, waardoor dit geen enkele wettelijke macht heeft. Als de koning stelt alleen een kabinet te willen beëdigen dat precies uitvoert wat hij zegt is er niks dat hem grondwettelijk tegenhoudt.
Redmiddel van de democratie
De bevolking, en de politiek als haar democratisch gekozen vertegenwoordiging, kan hier binnen de wet vrij weinig tegen doen. De ministerraad kan op basis van artikel 35 van de grondwet, in overleg met de Raad van State en de Staten-Generaal, de koning ‘niet in staat te achten’ het koninklijk gezag uit te oefenen. Of het bovenstaand hieronder valt is twijfelachtig, al het bovenstaande is immers grondwettelijk. Als artikel 35 niet volstaat loop je zo een geschiedenisboek binnen en zou een revolutie nodig zijn om de democratie te redden.
Terugkerend bij de reële situatie. Het hierboven geschetste is natuurlijk een puur theoretische situatie waarvan het uiterst onwaarschijnlijk is dat deze werkelijkheid wordt. Toch is het belangrijk dat we ons blijven beseffen welke staatsrechtelijke macht de koning heeft. Vooral wanneer het gaat over wetgeving in relatie tot het koningshuis.
Het schrappen van majesteitsschennis geeft het signaal dat wij een moderne democratie zijn waarin de macht bij gekozen volksvertegenwoordigers ligt en de koning niet meer is dan een symbolische primus inter pares. Voordat dit ook juridisch het geval is, is er nog wel een boeketje aan grondwetten waar de politiek zich over kan buigen.
Tot dat moment is ons systeem alleen democratisch bij de gratie van een door erfopvolging bepaald staatshoofd, en zijn interpretatie van die rol.
