Spring naar de content
bron: False Memory Archive

Wetenschap en kunst laten zien dat ons geheugen liegt

Iets herinneren wat nooit gebeurd is, of het heel anders herinneren dan de werkelijkheid, dat zijn valse herinneringen, ook wel pseudo-herinneringen genoemd. Deze illusies zijn niet alleen weggelegd voor mensen met een fantasierijk brein, het overkomt iedereen. De Britse kunstenaar A.R. Hopwood raakte geïntrigeerd door dit onderwerp en besloot de wetenschap in beeld te brengen. Afgelopen zaterdag opende zijn tentoonstelling False Memory Archive in het Heerlense museum Schunck.

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Siobian Heiblom

Voor Hopwood lag er een grote uitdaging om kunst en wetenschap met elkaar te verbinden. “Je bent constant bezig om een balans te vinden tussen het illustreren van wetenschap en het laten zien van kunst. Je wilt de informatie op een interessante manier overbrengen. Hoewel mijn kennis over pseudo-herinneringen enorm is gegroeid de afgelopen jaren en ik de onderzoeken erg serieus neem, blijft False Memory Archive kunst en kunst is subjectief. Het is niet zo dat ik enkel de wetenschappelijke resultaten uit de onderzoeken laat zien.”

Werk uit de tentoonstelling False Memory Archive: Crudely Erased

In de expositie zie je bijvoorbeeld beelden van een beveiligingcamera in een winkelcentrum waarbij alle ouders uit het shot geknipt zijn. Voor dit werk werd Hopwood geïnspireerd door de Amerikaanse psychologe Elizabeth Loftus. Zij deed onderzoek naar pseudo-herinneringen door de proefpersonen te overtuigen dat zij als kind verdwaald raakten in een winkelcentrum.

Naast verschillende beelden en uitleg over de onderzoeken verzamelde de kunstenaar voor zijn tentoonstelling ook allerlei valse herinneringen. Een van de respondenten schreef:

‘Ik herinner dat ik waterpokken had toen ik een klein was. Het jeukte verschrikkelijk. Mijn ouders behandelde het met wit spul uit een bruin potje: ik zie het nog heel goed voor mij. Ik herinner mij ook dat ik naar de dokter ging en naar de rode plekken keek. Mijn moeder heeft mij verteld dat het nooit gebeurd is, ik heb nooit waterpokken gehad.’

Gaten opvullen

Een van de onderzoekers met wie Hopwood samenwerkte is forensisch psycholoog Henry Otgaar, deskundige op het gebied van dit type herinneringen van de Universiteit van Maastricht. “Wanneer je iets meemaakt en dat later terug wil halen, weet je niet alles meer van de gebeurtenis. Je geheugen maakt een soort reconstructie van wat er zou hebben plaatsgevonden,” legt Otgaar uit. “Meestal gaat dit goed maar soms gaat er bij die reconstructie wat fout. Dan heb je de gaten verkeerd opgevuld.”

Vaak kunnen mensen hun pseudo-herinneringen in geuren en kleuren voor zich halen. Otgaar: “Voor de buitenwereld zijn ze niet echt, maar voor degene die de herinnering heeft voelt het wel echt. Het heeft alle karakteristieken van een echte beleving.”

Het gaat zelf zo ver dat wanneer een persoon weet dat een herinnering nep is, hij de herinnering nog altijd even levendig voor zich kan zien. “Er zijn mensen die beweren de kerstman in de lucht te hebben zien vliegen. Die kunnen dat voor zich halen en in detail beschrijven terwijl ze tegelijkertijd weten dat het niet echt kan zijn.”

Met de luchtballon over Amsterdam

Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat herinneringen zelfs aangepraat kunnen worden door het gebruik van suggestieve vragen. Ook Otgaar heeft op dit vlak onderzoek gedaan. “We vertelden de proefpersonen dat we hun ouders hadden gesproken en dat die ouders vertelden over een luchtballonvaart die de proefpersonen op hun zesde hadden gemaakt,” legt hij.

De luchtballonvaart in kwestie heeft nooit plaatsgevonden, maar na een aantal gesprekken, begon dertig tot veertig procent van de proefpersonen zich deze inderdaad de te herinneren. “Ze vertelden gedetailleerd over hun herinneringen van de ervaring. Zo was er iemand die zei dat de luchtballonvaart in Amsterdam was geweest en herinnerde deze proefpersoon zich dat hij boven allemaal kerken vloog. In werkelijkheid heeft hij nooit in een luchtballon gezeten.”

geheugen
Werk uit de tentoonstelling. Beeld:

Een aantal afbeeldingen van een luchtballon komt ook terug in de expositie naar aanleiding van een onderzoek van Kimberley Wade. De Britse onderzoeker deed een vergelijkbaar onderzoek als Otgaar. Hopwood vroeg de onderzoeker om zelf een luchtballonvaart te maken met een draagbare SenseCam, een speciale camera die om de dertig seconden een foto neemt om zo mensen te helpen met hun geheugen.

Hopwood hoopt mensen te motiveren om kritisch na te denken over hun geheugen. “Het is fascinerend dat onze verbeelding verward kan worden voor een ervaring die we echt hebben meegemaakt,” zegt hij. “Het heeft zelfs wat sinisters dat mensen onze herinneringen, zowel bewust als onbewust, kunnen manipuleren. Het is belangrijk om daarbij stil te staan.”

Menselijkheid

Hoewel Hopwood de gevaren van deze illusies inziet, vindt hij ook dat wij het positieve ervan moeten zien. “Het is oké om soms iets anders te herinneren. We doen wel vaker iets fout, dat hoort bij het mens zijn. Kun je je voorstellen hoe saai het leven is als iedereen verhalen precies vertelt zoals ze zijn gebeurd? Er zou geen cabaret zijn, geen theater. Het leven zou heel suf zijn.”

De expositie is van zaterdag 4 maart tot en met zondag 10 juni 2018 te zien bij Schunck in Heerlen.

Onderwerpen