Spring naar de content
bron: ANP/EPA/Will Oliver

Waarom de grote Ai Weiwei de brexit verkiest boven Berlijn

Wekelijks schrijft Joke de Wolf op zaterdag een column over kunst. Deze week over de verhuizing van kunstenaar Ai Weiwei vanuit Berlijn naar Londen en de rol van de brexit in die keuze.  

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Joke de Wolf

Terwijl Groot Brittannië steeds meer op een dictatuur met doodswens begint te lijken, verhuist ‘s werelds bekendste politiek-geëngageerde kunstenaar binnenkort van Berlijn naar Cambridge omdat het culturele klimaat in Duitsland hem niet aanstaat. Ai Weiwei weet zijn publiek zo handig te bespelen dat ‘ie zélf wel een politicus lijkt.

Het was druk bij de preview van de tentoonstelling, afgelopen mei in Düsseldorf. Zeker honderd journalisten zaten en stonden klaar voor de persconferentie in de centrale hal van het lokale moderne-kunstmuseum. Niet vanwege de conservatoren of deze tentoonstelling an sich, die toch de grootste ooit in Europa was van de kunstenaar, het ging om de man zelf. Opgewonden klikkende camera’s maakten duidelijk dat die in aantocht was. Eerst maakte hij zelf nog even een foto van zijn publiek voor zijn 500.000 volgers op Instagram, het plaatje stond binnen een paar tellen online. Ai Weiwei was binnen.

Abboneer op een lidmaadschap

Flinke korting op een digitaal jaarabonnement

Sluit nu voordelig een abonnement af en maak kennis met de journalistieke kracht van HP/De Tijd. (Op elk moment opzegbaar.)

Word abonnee

Het was een persconferentie in het Duits, en op z’n Duits: de eerste drie kwartier vertelden de museumdirecteur, de hoofdconservator en diens assistent over alle praktische en theoretische obstakels die het museum had overwogen en overwonnen. Ai zat er zwijgend naast. Een van die conservatoren herinnerde zich hoe ze eerder, nog niet zo lang geleden, in 2013 in Venetië via een Skype-verbinding met hem moest praten tijdens de opening van de biënnale. En dat dat één van de redenen was geweest waarom de kunstenaar juist voor Berlijn had gekozen toen hij in 2015 eindelijk zijn paspoort had teruggekregen van de Chinese regering. Ai lachte onhandig – hij begreep niets van wat er gezegd werd. 

Ai Weiwei
bron: Joke de Wolf

Na drie kwartier mocht hij ook wat zeggen. “Happy to be here,” noteerde ik. Weiwei was ‘very touched’om z’n eigen werk hier, in deze dubbeltentoonstelling, weer samen te zien. Veel werk van Ai Weiwei, geboren in 1957 in China, is ‘crazily too large’, zei hij zelf, en dat is geen understatement. Ai is van het grote gebaar. Een politiek gebaar. Ai zet 142 kratten met staal, afkomstig uit een door een aardbeving vernietigde school in China, in een museumzaal, laat alle staaldraden van samen 164 ton recht buigen, zodat die een wat onhandig mobiel monument voor de 70.000 door de Chinese regering ontkende slachtoffers vormen. Of hij laat 60 miljoen zonnebloemzaadjes maken van porselein, in China, door vakmensen, en spreidt die dan op 650 vierkante meter laat uit. De gedachte van dat laatste werk: roerganger Mao zich ook graag met de zon liet vergelijken, en de huidige wereldeconomie opvallend hard leunt op de Chinese productiecapaciteiten. 

Bij veel van Ai Weiwei’s kunstwerken is het vertellen erover al genoeg. Het is best indrukwekkend, zo’n vloer met stenen zonnebloemzaadjes, maar moesten het er nou werkelijk zo veel zijn? Was het die anderhalf jaar werk voor de porseleinfabriekmedewerkers wel nodig? Voor Ai Weiwei wel, want voor hem is alles politiek, en alles kunst. Naast dit soort megalomane werken zijn er in Düsseldorf (de drukbezochte tentoonstelling duurt nog tot en met zondag) meer direct politieke statements te zien. Werken die ook van een actiegroep zouden kunnen zijn. Een actiegroep tegen onderdrukking en ondervraging van kunstenaars in het algemeen (en in het bijzonder kunstenaars die Ai Weiwei heten) en tegen het net niet heimelijk genoeg volgen van kunstenaars in China (en in het bijzonder kunstenaars die Ai Weiwei heten). Een actiegroep die z’n middelvinger opsteekt tegen allerlei cultureel of nationaal belangrijke monumenten – de middelvinger is die van Ai Weiwei.

Ai Weiwei
bron: ANP/AFP/Ina Fassbender

Als een echte politicus weet hij alles wat hij doet in zijn partijprogramma te schuiven. Twee jaar geleden was hij in Amsterdam vanwege het Amsterdam Lights Festival, de meest commerciële Nederlandse gebeurtenis die zich artistiek durft te noemen, bedacht en georganiseerd door een clubje rondvaartbootondernemers die ‘s winters minder klanten hadden. Ai Weiwei wist ze de kleren van de keizer te verkopen: een lichtsliert, zo eentje die je ook bij de Blokker of het Kruidvat koopt, liep langs de hele route. “Symbool voor de grenzen,” riep Ai Weiwei, “en van in- en uitsluiting.” Een miniatuurversie van het streepje was te koop, gesigneerd.

Een paar dagen na de opening van de tentoonstelling in Düsseldorf was Ai Weiwei weer in Amsterdam, nu vanwege de Nexuslezing. Daar betaalden belangstellenden voor Ai net iets minder dan een kaartje voor Michelle Obama. In het fragment, dat de organisatie online heeft gezet, gaat het gesprek over schoonheid. De kunstenaar ziet schoonheid in kunst als een uitvinding van de bourgeoisie van de achttiende en negentiende eeuw, mensen die het wel lekker vonden om vrijblijvend mooie dingen te zien. Voor Ai Weiwei heeft goede kunst ook waarheid en moraal. Er moet een noodzaak zijn, het moet gaan om de menselijke strijd, het verbeelden van wat het betekent om mens te zijn. 

Of er daarna gevraagd is hoe zijn lichtslinger in die omschrijving past, vertelt deze overlevering helaas niet. Of dat het kan zijn dat de bourgeoisie van de eenentwintigste eeuw de voorkeur voor mooie kunst heeft verruild voor soms wel erg expliciet politieke kunst, omdat dát nu eenmaal goed aan je Facebookmuur staat? Omdat dát goed in de etalage staat? Dat er bij veel culturele instellingen misschien net iets té gretig wordt aangeslagen op alles dat een geëngageerde boodschap heeft, zodat daarna weer tevreden achterover kan worden geleund? 

Ai Weiwei werkt in een hoog tempo, alsof hij geen zin heeft in te kritische vragen. Hij heeft een camerateam naar Hongkong gestuurd, om daar zoveel mogelijk vast te leggen van de protesten daar – hij verspreidt een deel ervan direct op Instagram. Waarschijnlijk maakt hij er ook weer een kunstwerk van, vertelde hij. Hij heeft een proces aangespannen en gewonnen tegen Volkswagen, omdat de autogigant ongevraagd een van zijn kunstwerken in een reclame gebruikte. Een kunstwerk waarvoor Ai Weiwei zwemvesten had verzameld van alle plekken aan de Middellandse Zee waar mensen worden opgevangen/vastgehouden in kampen, die hij de afgelopen jaren zelf heeft bezocht. Door dit kunstwerk te laten zien in zoiets commercieels als een autoreclame zou de suggestie kunnen ontstaan dat de kunstenaar geld verdient aan de traumatische ervaringen van de vluchtelingen, en zo dus hun vertrouwen zou schenden. 

En nu meldde hij dus, nadat hij eerder al had gesuggereerd naar de Verenigde Staten te willen verhuizen, dat het Cambridge wordt, omdat hij het niet eens is met de manier waarop het politieke debat in Duitsland wordt gevoerd. Het is geen open cultuur, vindt ‘ie. Hij kreeg te weinig media-aandacht bij zijn aankomst, vertelde hij aan de NRC. Cambridge in Groot Brittannië dus, het land dat zich resoluut afwendt van Europa en waarover hij eerder, in verband met de protesten in Hongkong, zei, dat hij ‘als mensenrechtenactivist’ absoluut geen vertrouwen had in Groot Brittannië. Zijn ondergrondse atelier in Prenzlauer Berg houdt de Chinese vluchteling nog even aan. Doordat hij de taal niet spreekt, kan hij er zo lekker ongestoord werken, vertelde hij vorig jaar aan Die Welt.

Tijdens het verhuizen toont Ai in Berlijn nog een serie boomwortels, stalen afgietsels van ondergrondse wortels van gekapte bomen uit het Braziliaanse regenwoud, vorig jaar al in São Paolo ontstaan. Ze lijken prachtig, esthetisch zelfs, maar daar moet je bij Ai Weiwei niet mee aankomen. De wortels vertegenwoordigen, zo meldt de perstekst, de door industrialisatie en modernisering ontwortelde samenleving, die ons eraan herinneren dat de opwarming van de aarde en andere klimaatproblemen de keerzijde zijn van al die vooruitgang. Nee, er is niet zoiets als kunst zonder politiek bij Ai Weiwei. En al helemaal niet zonder een tikje grootsheidswaanzin.

Onderwerpen