De vraag of de winst van Biden inderdaad positief is voor Europa, en meer specifiek voor de EU, laat deskundigen niet onverdeeld. Natuurlijk, uncle Joe heeft reeds aangegeven dat zijn Amerika er opnieuw een zal zijn van multilaterale samenwerking. De mogelijke terugkeer in de Iran Deal, het Klimaatakkoord en de World Health Organisation: zonder meer verademingen voor de westerse wereld. Echter, in deze omslag gaat voor Europa evenzeer een potentieel gevaar schuil.

Het jarenlange achteroverleunen en meeliften op het succes van de Amerikaanse bondgenoot werd in 2016 abrupt verstoord met de lancering van de wereldwijde Donald Show. Mathieu Segers, hoogleraar Moderne Europese Geschiedenis en Europese Integratie aan de Universiteit Maastricht, noemt de afgelopen vier jaar voor Europa een spoedcursus ‘Realpolitik’: “We kwamen er ineens achter hoe kwetsbaar we zonder die Amerikaanse steun eigenlijk zijn.” Dit zorgde ervoor dat de EU bij zichzelf te rade ging. Conclusie: we kunnen alleen onszelf vertrouwen en moeten daarom meer in Europese samenwerking investeren. Met Biden in het Witte Huis ontstaat een soortgelijke situatie als voor Trump, waardoor het risico bestaat dat sommige Europese regeringsleiders terugkeren in de slaapstand.

Het belang van de fatsoenlijke en meer diplomatieke toon die vanuit de VS opnieuw zal klinken, moet zeker niet worden onderschat. “Dit is in wezen de basis waarop internationale relaties gestoeld zijn,” stelt Marieke de Goede, hoogleraar Politicologie, in het bijzonder Externe Betrekkingen van Europa aan de Universiteit van Amsterdam. Gezien het verschil in stijl en retoriek zal de slagzin ‘America First’ niet zo snel uit Bidens mond te horen zijn, maar qua beleid moeten we als Europa niet te veel verschuivingen verwachten. De Goede: “Neem bijvoorbeeld de NAVO. Daar was het onder Obama al zo dat we werden gewezen op onze te lage defensie-uitgaven en dat zal onder Biden niet anders zijn.”

Met Biden in het Witte Huis bestaat het risico dat Europese regeringsleiders terugkeren in de slaapstand

Segers verwacht bovendien dat het hoe dan ook wel even zal duren voordat Biden aan zijn internationale ambities toekomt. De coronacrisis heeft ervoor gezorgd dat Amerika met grote nationale problematiek kampt en de focus ligt allereerst daarop. Wanneer de Democraten vervolgens aan hun buitenlandbeleid beginnen, is het niet waarschijnlijk dat wij als eerste aan de beurt zijn. Segers: “Europa blijft voor Amerika een prioriteit in het rechterrijtje en de enige manier waarop daar verandering in komt, is door zelf proactief te handelen.” Zodoende zal het Amerika van Biden voor Europa zijn wat het er zelf van maakt.

De rol van Duitsland

Duitsland wordt veelal gezien als de EU-lidstaat die hierin het voortouw neemt. De pijlsnelle felicitaties van Merkel aan Bidens adres lijken hiervan een bevestiging. Segers ziet dit als iets positiefs, maar benadrukt dat de Duitsers het niet alleen kunnen, en overigens ook niet willen. Trump probeerde Europa regelmatig intern te ontregelen. Niet alleen stimuleerde hij de dwarse houding van EU-lidstaten als Polen en Hongarije, hij benadrukte ook meermaals de in zijn ogen te dominante positie van Duitsland op het continent. Volgens Segers is het goed mogelijk dat dit door Trump aangewakkerde vuurtje een langduriger effect heeft: “Dit was natuurlijk koren op de molen van verschillende Zuid- en Oost-Europese landen, die al langere tijd vinden dat de invloed van Duitsland in de EU veel te groot is.”

Potentieel is daardoor een belangrijke rol weggelegd voor Nederland. In de Duitse zoektocht naar partnerlidstaten stonden wij vaak bovenaan hun lijstje. “Duitsland heeft binnen de EU gelijkgestemde landen nodig en traditioneel liggen wij inhoudelijk niet ver uit elkaar,” aldus Segers. De laatste tijd lijkt de Nederlandse regering echter niet te kiezen voor die rol, iets wat hij betreurt. In plaats daarvan is het vooral Macron die met Frankrijk een proactief en eensgezind blok met de Duitsers probeert te vormen. Segers: “Dat de Fransen als eerste door Biden werden bedankt voor de felicitaties is een duidelijk signaal dat ook hij zich dit maar al te goed realiseert.”

Brexit

Interessant is de invloed die de verkiezing van Biden vrijwel meteen op de Brexit-onderhandelingen heeft. Zelf heeft hij Ierse roots, iets wat hij niet onder stoelen of banken steekt. De band met Ierland is dan ook sterk, waardoor de positie die Boris Johnson eerder ten aanzien van het Goedevrijdagakkoord (1998) en het eventueel veranderen van de grensafspraken tussen Ierland en Noord-Ierland aannam nu onder zware druk komt te staan. Biden liet in zijn eerste telefoongesprek met de Brit gelijk weten dit onacceptabel te vinden en mocht Johnson niet van gedachte veranderen, lijkt hij een handelsverdrag met de Amerikanen te kunnen vergeten.

Alle lidstaten zullen hun bevolking moeten meenemen in een verhaal waarin het verband tussen de nationale en de geopolitieke wereld duidelijk wordt

Mathieu Segers, hoogleraar Moderne Europese Geschiedenis en Europese Integratie (Universiteit Maastricht)

Hoe anders was dat geweest als Trump aan de macht was gebleven, erkent ook Segers. Naast het ontbreken van een directe bloedlijn werd Brexit onder de Republikein alleen maar aangemoedigd. Segers stelt dat de onderhandelingspositie van Johnson ten opzichte van de EU door Bidens verkiezing flink is verzwakt: “Hij heeft zelfs al laten doorschemeren dat hij het misschien toch wel van een deal ziet komen.” In die zin is er sprake van een rechtstreeks en positief effect voor Europa, de Engelsen incluis, want uiteindelijk zijn beide partijen niet gebaat bij een no deal. Het zou zelfs zo kunnen zijn dat er na de virtuele EU-top van morgen al schot in de zaak komt en het Biden-effect in dezen mag dan niet worden onderschat.

Sanctiebeleid

Op de lange termijn is het volgens De Goede interessant om te kijken wat Biden aan het Amerikaanse sanctiebeleid wil veranderen. Sancties zijn voor de gemiddelde burger misschien minder zichtbaar, maar volgens haar wel belangrijke drijvende krachten achter de buitenlandpolitiek van de VS: “Zeker onder Trump was dit de kern van het harde geopolitieke beleid.” Afgezien van het feit dat Biden terug wil keren in de nucleaire deal met Iran – iets wat voor Europa van groot symbolisch belang is – is momenteel nog niet helemaal duidelijk waar Biden op het gebied van sancties staat. De vraag is of hij door Trump opgelegde internationale sancties gaat terugdraaien en De Goede verwacht dat dit niet in alle gevallen zo zal zijn.

Wat hierbij eveneens meespeelt is de rol van de Senaat en de eventuele Republikeinse meerderheid aldaar. Pas na de jaarwisseling zal duidelijk worden welke partij de strijd om de Senaat heeft gewonnen, maar mochten de Republikeinen zegevieren, zal dat de beleidsmogelijkheden van Biden behoorlijk beperken. De Goede: “Wil Biden inderdaad sancties terugdraaien of aanpassen, dan heeft hij daar de goedkeuring van de Senaat voor nodig.”

TTIP

De Goede wijst verder op het belang van vrijhandel dat onder eerdere democratische presidenten als Clinton en Obama altijd groot was. Haar verwachting is dat Biden deze lijn doortrekt en ten opzichte van Trump een meer traditioneel vrijhandelsbeleid zal voeren. Mogelijk leidt dit tot een nieuwe impuls voor TTIP – het voorgestelde handelsverdrag tussen Amerika en de EU en iets wat voor Obama al een speerpunt was.

Segers benadrukt dat een dergelijk handelsverdrag over veel meer dan alleen handel gaat. Door gemeenschappelijke normen en standaarden in zo’n verdrag op te nemen, kun je als groot westers machtsblok een vuist maken op het wereldtoneel. Zo vergroot je de druk op een land als China, dat op zaken als democratie, rechtstaat en mensenrechten ver van onze gemeenschappelijke waarden afstaat. De slag die op dit gebied geslagen moet worden ligt vooral in Europa zelf, aangezien er binnen de EU-lidstaten – waaronder Nederland – grote verdeeldheid over dit soort verdragen heerst. Segers: “Alle lidstaten zullen hun bevolking moeten meenemen in een verhaal waarin het verband tussen de nationale en de geopolitieke wereld duidelijk wordt.”

Big Tech

Ondanks de overheersende positiviteit over Bidens verkiezing, ziet De Goede het dossier rondom de invloed van grote techbedrijven als een mogelijke splijtzwam in de transatlantische relaties van de toekomst. De EU stelt zich de laatste tijd assertief op en probeert de uitwisseling van persoonsgegevens aan banden te leggen en beter te reguleren, terwijl de Amerikanen hele andere belangen hebben. De veiligheidsdiensten in de VS zijn namelijk in sterke mate afhankelijk van de toegang tot informatie van deze bedrijven. De relatie van Trump met deze firma’s was de afgelopen vier jaar ambigu: hij had het vaak aan de stok met de eigen veiligheidsdiensten en ook de techbedrijven zelf (denk aan Twitter) maakten het hem soms lastig. Het zal de komende jaren überhaupt een issue zijn die hoger op de politieke agenda komt en bekend is dat Biden hier veel waarde aan hecht. Dat de EU op dit gebied streeft naar onafhankelijkheid en strenge regelgeving strookt in ieder geval niet met wat de Amerikanen graag zouden zien.