De jongere generaties kunnen zich al geen tijd meer herinneren zonder de Europese Unie. Maar dat betekent niet dat de interesse voor wat er elders in de Unie gebeurt – in de buurlanden bijvoorbeeld – toeneemt. Waar Nederlanders eind twintigste eeuw nog regelmatig naar Duitse of Belgische zenders keken en zo op waakvlamniveau in contact bleven met de werkelijkheid achter Hazeldonk of Lobith, wijst alles er tegenwoordig op dat de greep van de Angelsaksische cultuur, onder meer via Netflix, zo dominant is geworden dat de kennis van wat zich oostwaarts van Nederland afspeelt hard aan het afnemen is. Als een Duitser trainer wordt van een Nederlandse topclub, wordt hij negen van de tien keer in het Engels bevraagd. En de roep om de afdeling vreemde talen op de middelbare school voortaan te bevrijden van een onpopulair vak als Duits wordt steeds luider, zeker nu de lobby’s om digitale vaardigheden en allerlei burgerschapsdeugden een plekje in het curriculum te geven aan kracht winnen. 

Tel daarbij het contrast op tussen de massale media-aandacht voor de Amerikaanse verkiezingen – die al ruim een jaar van tevoren wordt ingezet – en de oorverdovende stilte die de in september geplande Duitse verkiezingen ten deel valt, en je vraagt je af of we in Nederland überhaupt nog wel doorhebben van welk machtsblok (de EU) en welke cultuur (de Rijnlandse) we deel uitmaken. “Dat de grote partijen in Duitsland allemaal naar het midden bewegen, maakt het er niet spannender op,” zegt Luuk Molthof, Duitsland-expert van het Instituut Clingendael, enigszins vergoelijkend. “De massamedia slaan nu eenmaal aan op polarisatie, op wij tegen zij, maar met dat model kom je niet ver in de Duitse politiek.”

Omdat Angela Merkel al sinds 22 november 2005 bondskanselier is en zowat in haar eentje de complete beleidsmachinerie symboliseert waarlangs een besluit moet lopen (“ze neemt de tijd en weegt alles altijd zorgvuldig tegen elkaar af”), is Duitsland inmiddels gewend aan een doorwrocht pragmatisme, waarvan het nog maar de vraag is of nieuwe kanselierskandidaten zich er openlijk tegen durven af te zetten. “Ook bij De Groenen lijkt de pragmatische vleugel inmiddels de overhand te hebben,” zegt Molthof, als om te accentueren dat zelfs radicalere partijen in Duitsland min of meer vanzelf naar het burgerlijke midden glijden.

Nu we het er toch over hebben: hoe ziet de gewenste wereld van ‘realistische’ Groenen er eigenlijk uit? “In ieder geval niet meer puur pacifistisch, zoals de linkse vleugel nog steeds voorstaat,” aldus Molthof. “Dat de Groenen op Europees niveau voor intensievere defensiesamenwerking pleiten en de NAVO als een ‘onmisbare speler’ bestempelen, toont aan hoezeer de partij naar de gematigde kant is opgeschoven.” Molthof verwacht dat De Groenen de grote winnaars van de aanstaande verkiezingen zullen worden. In de eerste plaats omdat ze de tijdgeest en de thema’s – en dan met name klimaatverandering – mee hebben, maar ook omdat ze in een aantal deelstaatregeringen hebben bewezen succesvol te kunnen regeren.

Volgens Hanco Jürgens van het Duitsland Instituut in Amsterdam moeten we niet te snel vervallen in somberte over de relatie Nederland-Duitsland, al erkent ook hij dat er hier verbluffend weinig aandacht is voor wat hij ‘een politieke thriller’ noemt, namelijk de schimmige opvolgingsstrijd binnen Merkels CDU/CSU. (De CDU werkt intensief samen met haar Beierse evenknie, de christen-democratische partij CSU; deze twee partijen wijzen bij de Bondsdag-verkiezingen altijd een gezamenlijke kandidaat-bondskanselier aan – red.) Jürgens: “Er is eigenlijk maar één partij in Europa die in haar eentje verregaande invloed heeft op de toekomst van de Unie, en dat is Merkels Union. Het maakt flink wat uit dat Armin Laschet, en niet de veel populairdere Markus Söder, nu als lijsttrekker uit de bus lijkt gekomen. Laschet is minister-president van Noordrijn-Westfalen, de deelstaat die tegen de zuidelijke helft van Nederland ligt aangeplakt, en de man die – mocht hij bondskanselier worden – als eerste bij Macron en Draghi aan tafel zal gaan zitten om Europa naar een volgend stadium te loodsen, zeer waarschijnlijk volgens de uitdrukkelijke wens van Merkel.

“CSU-voorman Söder daarentegen is de succesvolle en populaire minister-president van Beieren, die goede banden onderhoudt met de Oostenrijkse kanselier Kurz en vroeger ook met de Hongaarse premier Viktor Orbán. In de media geldt Laschet als een saaie apparatsjik, terwijl Söder zichzelf presenteert als kandidaat van het hart. Hij is in ieder geval communicatief veel vaardiger, flexibeler en slimmer dan de gouvernementele Laschet. Alleen al vanwege de ligging van Beieren en zijn rol in die contreien heeft Söder meer aandacht voor de noden van Midden- en Oost-Europa. Maar goed, hij heeft zich dus na een interne strijd ogenschijnlijk neergelegd bij zijn verlies. Al heeft zowat niemand in Nederland daar oog voor gehad, zeker niet in het circuit van de talkshows.” 

De massamedia slaan nu eenmaal aan op polarisatie, op wij tegen zij. Met dat model kom je niet ver in de Duitse politiek

Luuk Molthof, Instituut Clingendael

Al te somber over de Nederlands-Duitse betrekkingen hoeven we volgens Jürgens desondanks niet zijn. Hij benadrukt dat er achter de schermen genoeg gedeelde belangen zijn en dat Nederland en Duitsland – per slot van rekening beide handelsnaties – heus bij elkaar komen en toosten als er financieel gewin aan de horizon lonkt. “Het trekt hier niet zoveel aandacht,” zegt Jürgens, “maar elk jaar gaat het koninklijk paar naar een Duitse deelstaat, met in hun kielzog een goed voorbereide handelsdelegatie. Tijdens die bijeenkomsten worden belangrijke deals gesloten.”

Of het nu om de toekomst van spoorwegen, vaarwegen of technologische clusters gaat, zoals de mogelijk intensievere samenwerking tussen de omgeving Eindhoven en het Ruhrgebied: er gebeurt van alles, maar het onttrekt zich grotendeels aan het publieke oog. Dat is geheel in lijn met de pragmatische regeerstijl van Merkel.

Toch is er minimaal één prominente Nederlander die een uitzondering vormt op de ogenschijnlijke desinteresse voor Duitsland, en die in het openbaar zomaar eens een traantje zou kunnen plengen om het afscheid van Angela Merkel, te weten schrijver Arnon Grunberg. Deze tot moreel ijkpunt uitgegroeide auteur heeft er sinds het aantreden van Merkel nooit een geheim van gemaakt dat hij een hartstochtelijk fan is van deze politica, terwijl hartstocht toch meestal de laatste emotie is die hij ten aanzien van de politiek aanbeveelt. Met het nodige sarcasme mag hij Nederland in geopolitiek opzicht graag aanduiden als niet meer dan ‘een Duitse deelstaat’, waarmee hij zijn verlangen naar de even voorspelbare als betrouwbare politiek van de Bondsrepubliek langs een omweg kenbaar maakt. 

In 2014 heeft Grunberg onder de naam Angela (ondertitel: Ik heb de machtigste vrouw van Europa bediend) in een kleine oplage zelfs een brief aan de vrouwelijke regeringsleider gepubliceerd, ten teken van zijn bewondering. In zijn lange schrijvers- en columnistencarrière noemde hij de bondskanselier niet al te zuinig ‘de Messias van deze tijd’ en ‘een Europees moederfiguur’. Op de vraag van Jeroen Pauw waarom Grunberg zo idolaat is van Merkel, antwoordde hij op de televisie ooit: “Ze is de leider van een conservatieve partij die sociaaldemocratisch beleid voert. Wat wil je nog meer?”

De politieke behoudzucht onder intellectuelen – Grunberg stak onlangs ook premier Rutte een hart onder de riem in een paginagroot stuk in de Volkskrant, en ook collega Pfeijffer mag de gevestigde orde graag verdedigen – lijkt een impliciete lofrede op de spreekwoordelijke saaiheid van Duitsland, waar polarisatie – mede door de gortdroge staatsmedia – niet van de grond komt. Een van de hoofdoorzaken is volgens Jürgens dat de CDU/CSU in zichzelf al allerlei bloedgroepen herbergt, waardoor meningsverschillen vooral binnen die partij tot deining leiden, niet daarbuiten. “In de CDU/CSU heb je een liberale, een conservatieve en een christelijk-sociale vleugel. Wanneer de nieuwe bondskanselier zich te snel inlaat met dure plannen uit Frankrijk en Italië, kun je er zeker van zijn dat de liberale vleugel in het geweer komt. En ontwikkelt het immigratiebeleid zich teveel in de richting van laisser-faire, dan gaat de conservatieve vleugel piepen. Het unieke en mogelijk onvervangbare van Merkel is dat ze al deze vleugels binnen haar partij vijftien jaar lang binnenboord heeft weten te houden. Dat was niet altijd eenvoudig, maar het is haar gelukt.” 

Zowel Molthof als Jürgens goochelen naar hartelust met mogelijke post-Merkel-coalities, want ze zijn opvallend eensluidend in hun vertrouwen dat er – buiten de extremen van Die Linke en Alternative für Deutschland (AfD) gerekend – geen onoverbrugbare kwesties zIjn die de Duitse politiek verscheuren. Zelfs als de christen-democraten in paniek alsnog zouden switchen naar stemmenkanon Söder en goed uit de verkiezingen komen, ligt een coalitie met de verwachte winnaar, De Groenen, voor de hand. Echt? Een conservatief uit Beieren, die een groene agenda gaat initiëren? Dat klinkt niet per se logisch. “Toch wel,” meent Jürgens. “Het landelijke Beieren is zeer milieubewust. En ziet zichzelf graag als voorloper op het gebied van groene technologie.” Molthof: “Söder zou zich heel goed kunnen ontwikkelen tot de leider van een denkrichting die Rutte in Nederland introduceerde als ‘groen-rechts’.” 

Merkel is de leider van een conservatieve partij die sociaal-democratisch beleid voert. Wat wil je nog meer?

Arnon Grunberg, schrijver

Iets dat zich wel tot een struikelblok zou kunnen ontwikkelen is het voltooien van de inmiddels beroemdste gaspijpleiding ter wereld: Nord Stream 2. Een miljardenproject, waarmee Rusland nog meer invloed krijgt op de energievoorziening van Duits-land en andere delen van West-Europa. Deze pijpleiding zou weleens een botsing tussen de Union en De Groenen kunnen veroorzaken. Voordat we hier nader op ingaan, is het misschien raadzaam eerst in de Duitse buitenland-politiek jegens het oosten te duiken. Jürgens: “Sinds bondskanselier Willy Brandt in 1970 in Warschau op zijn knieën ging, is het idee altijd geweest dat Duits-land echt invloed kan uitoefenen door te luisteren naar alle maatschappelijke geledingen in Oost-Europese landen, inclusief Rusland. Vergeet niet: Berlijn ligt als hoofdstad op nog geen honderd kilometer van de Poolse grens! En de val van de Muur is nog altijd een stimulans om de lijnen naar het oosten open te houden, want die gebeurtenis wordt vanuit Duits perspectief nog steeds gezien als het positieve eindresultaat van de Ostpolitik: niet de communisten de rug toekeren, maar de relaties met het toenmalige Oost-blok zo goed mogelijk houden. Het verklaart waarom Duitsland, ondanks de vergiftiging van Navalny, ook op dit moment niet staat te trappelen een streep te halen door Nord Stream 2.”

De band met Rusland – die mede dankzij de Russischsprekende Merkel toch al inniger is dan we ons in Nederland kunnen voorstellen – zorgde ervoor dat ex-SPD-kanselier Gerhard Schröder in 2005 een leidende positie kon innemen bij het zakelijke consortium achter Nord Stream 2. En ook dat hij het lef had president Poetin als hoofdgast uit te nodigen op zijn in Sint-Petersburg gevierde zeventigste verjaardag.

Jürgens wijst erop dat de sterren voor het project, ondanks de huidige kilte tussen Moskou en Berlijn, toch nog steeds gunstig staan: “Met het afblazen van Nord Stream 2 zou Duitsland zichzelf diep in de vingers snijden. De pijplijn stopt niet bij de Duitse kust. Er zijn allerlei contracten gesloten voor de bouw van de leidingen die het gas moeten doorvoeren. Met als gevolg dat het niet doorgaan van deze pijpleiding een hele kostbare beslissing zou zijn, met miljarden aan schadeclaims. Die miljarden zullen voor elk kabinet een heet hangijzer zijn. En vergeet niet: het Russische gas is de groene vervanger van de veel viezere bruinkool. Per saldo leveren de Russen dus een bijdrage aan een duurzamere en schonere energievoorziening.”

Volgens Jürgens zal een toekomstige regeringscoalitie eveneens worden geconfronteerd met mogelijke schadeclaims. “Daarom is de kans aanzienlijk dat ook zij zullen proberen het project te depolitiseren. Dat is wat regering-Merkel al jaren doet.” 

Op Europees niveau vreest men dat het verdwijnen van Merkel een zwaar verlies zal blijken – tenminste, uitgaand van het idee dat de EU stappen voorwaarts moet zetten om op het wereldtoneel relevant te blijven. Een van de laatste successen van de combinatie Merkel-Macron, schertsend aangeduid als ‘Merkron’, is het EU-Herstel-fonds van 750 miljard dat speciaal is bedoeld voor de economische wederopstanding van de Europese Unie na corona. Louter dankzij het duw- en trekwerk van ‘Merkron’ is het in een redelijk vlot tempo tot stand gekomen. 

De algemene verwachting is dat het Europese project met een nieuwe Duitse bondskanselier, die eerst in eigen land gezag moet verwerven, voorlopig aan slagvaardigheid zal inboeten. Maar Jürgens gelooft juist helemaal niet dat Duitsland aan een tijdelijk machtsvacuüm of verzwakt leiderschap ten prooi zal vallen: “Wie er ook bondskanselier wordt, hij of zij zal met Macron en Draghi om de tafel zitten om nieuwe plannen voor Europa te smeden. Bovendien beschikt Duitsland over een aanzienlijke hoeveelheid politiek kapitaal, dat sterk gegroeid is onder Merkel, maar niet exclusief aan haar vastzit. Dat kapitaal kan ook door een nieuwe bondskanselier vrijwel meteen worden ingezet.”

Hoewel gaandeweg steeds duidelijker wordt dat Duitsland ook na Angela zeer waarschijnlijk die stilletjes gewaardeerde, solide kracht in de Europese Unie zal blijven, en het land zichzelf ook extreem weinig ruimte toestaat om te experimenteren of iets onverwachts te doen, is er misschien toch een partij die stiekem juicht dat Merkel van het toneel verdwijnt, namelijk de SPD. “Die partij is door haar gezag en progressief-humane standpunten ideologisch wel erg flets geworden,” zegt Molthof. “Misschien dat het afzwaaien van Merkel voor hen tot nieuw elan leidt.”

Maar vervolgens botsen we min of meer vanzelf tegen een opvallende overeenkomst tussen Duitsland en Nederland: het feit dat de sociaaldemocratische SPD, net als de PvdA, onderweg lijkt naar het einde. Aan de fenomenale duikeling van 38 naar 9 zetels (PvdA, 2017) kunnen de Duitse sociaaldemocraten weliswaar niet tippen, maar de dreigende overbodigheid zit hun net zo dicht op de hielen. Welke issues, behalve de sympathieke roep om meer bestaanszekerheid, vallen er voor gematigd linkse partijen nog te claimen? Welke aanlokkelijke boodschappen zijn er te verspreiden in tijden dat de overheid toch al steeds meer de touwtjes in handen neemt? En hoe trots kun je nog zijn op de bureaucratische welvaartsstaat, die eerder een vertragend dan een aanjagend effect lijkt te hebben op de broodnodige verandering? 

Zowat niemand in Nederland heeft oog gehad voor de opvolgingsstrijd in Merkels partij, zeker niet in het circuit van de talkshows

Hanco Jürgens, Duitsland Instituut 

Niet voor niets schommelt de SPD al tijden tamelijk anoniem tussen de 15 en de 18 procent van het electoraat, achter De Groenen, die de laatste maanden bewegen tussen de 20 en 23 procent. Nog even en Arnon Grunberg kan het licht uitdoen. “De coalitieregering met de Union lijdt onmiskenbaar aan metaalmoeheid,” aldus Molthof. “Dus de kans dat de SPD opnieuw met de Union zal gaan regeren is uiterst klein.”

Jürgens hecht er op zijn beurt aan de verwachtingen over Duitsland als moreel baken in de wereld te temperen. Het gedoe rond Nord Stream 2 toont volgens hem glashelder aan dat politiek en industriepolitiek in Duitsland zeer nauw met elkaar verbonden zijn. En dat er altijd een conflict is tussen mensenrechten en handelsbelangen. Of het nu om China gaat, of Iran, of Turkije, of Rusland: Duitsland heeft altijd twee gezichten: kritisch, maar net zo goed meegaand. En steeds kiest Duitsland voor de niet-confronterende benadering, ongeacht het aantal Oeigoeren dat in China naar kampen wordt afgevoerd. Ook het vooruitzicht dat De Groenen na electoraal succes zullen meeregeren en de mensenrechten wellicht wat hoger op de agenda zetten, zal volgens Jürgens geen immense koerswijziging opleveren. “De focus van De Groenen ligt toch vooral bij het behalen van binnenlandse klimaatdoelen. In het buitenlandse beleid hebben de realo’s binnen de Groenen het gewonnen van de fundi’s.”

Misschien is het voor Angela Merkel, als onvermoeibare brenger van stabiliteit, wel het ultieme afscheidscadeau dat bijna niemand binnen of buiten Duitsland straks zal merken dat ze als kanselier is afgezwaaid. Dat talkshows over de hele wereld haar land wegens diepgaande saaiheid blijven negeren.