Kijk maar even de andere kant op, want aan de overkant staat iemand al z’n kleren uit te trekken,” zegt Gail Richardson vanaf een stoeltje naast twee provisorisch opgezette uitklaptafels vol met flyers, kleding en zwarte plastic tasjes. Een andere medewerker roept de naakte man toe: “Kom op joh, ga dat even ergens anders doen.”

Ondertussen komen twee jonge, versuft ogende mannen richting de tafel sloffen. Een van hen begint te graven in de berg T-shirts en spijkerbroeken. 

“Wat heb je vandaag nodig?” vraagt Richardson. “Twee naloxon.” In de Verenigde Staten is dit middel om een drugsoverdosis binnen enkele seconden te behandelen sinds kort gewoon bij de drogist te koop, maar vandaag wordt het hier in Chicago gratis uitgedeeld door de medewerkers van West Side Heroin/Opioid Task Force. 

“Oké, dan heb ik eerst wat gegevens van je nodig.” Richardson pakt een formulier en begint de jongen uit te vragen: naam, adres, telefoonnummer, weet hij hoe hij naloxon moet gebruiken, heeft hij het weleens aan iemand toegediend, heeft hij het zelf weleens nodig gehad? 

Zijn antwoorden zijn kort en afhoudend, maar afdoende om vandaag twee van de neussprays mee te krijgen. 

“Duidelijk fentanyl, dat zie je aan hun blik, helemaal van de wereld,” zegt Richardson als de jongens weer wegslenteren. 

En zij kan het weten, want als ervaringsdeskundige maakte ze de wereld van binnenuit mee. De 67-jarige dealde jarenlang in drugs en was verslaafd aan cocaïne en heroïne, tot ze in de gevangenis belandde. Inmiddels redt ze levens van de voornamelijk zwarte gemeenschap in het epicentrum van de drugsepidemie in de Amerikaanse deelstaat Illinois: de westkant van Chicago.

De Verenigde Staten kampen al jaren met een drugscrisis, die elk jaar weer meer slachtoffers eist. In 2022 vielen meer dan 106.000 doden als gevolg van een overdosis. Waar het vroeger veelal heroïne betrof, is tegenwoordig fentanyl de hoofdoorzaak. Dit opiaat is vijftig tot honderd keer sterker dan morfine en kan zowel gespoten, gesnoven, gerookt als geslikt worden.

Maar fentanyl is allang niet meer het enige waar ze zich hier zorgen over maken, nu er zich de laatste jaren een nieuwe vijand meldt. Xylazine is een legaal verdovingsmiddel voor dieren dat zich in rap tempo over de illegale markt verspreidt. Drugshandelaren versnijden het middel met opiaten, met name fentanyl, waarna het wordt verhandeld onder de naam ‘tranq’. Het middel is zeker niet ongevaarlijk. Zweren, slecht helende wonden op de onderarmen en benen, soms tot op het bot, orgaanschade, en een huid die zwart wordt en afsterft: de bijwerkingen zijn gruwelijk.

In de volksmond wordt tranq ook wel de ‘zombiedrug’ genoemd, doordat gebruikers na een paar minuten zo heftig gesedeerd raken dat hun hartslag, bloeddruk en ademhaling verlagen en ze als levende doden vooroverhangen.

Vielen er in de Verenigde Staten in 2018 nog 102 doden door drugs die gemengd waren met xylazine, in 2021 waren dit er 35 keer meer, namelijk 3468. Doordat niet alle dodelijke slachtoffers op xylazine getest worden, ligt het daadwerkelijke aantal waarschijnlijk veel hoger. Het Witte Huis noemde het eerder dit jaar al een ernstige bedreiging voor de volksgezondheid.

Het middel werd oorspronkelijk aangetroffen op de illegale drugsmarkt in Puerto Rico en kwam vervolgens in Philadelphia terecht, waar inmiddels hele straten worden bevolkt door tranqgebruikers. Het middel wordt daar in meer dan negentig procent van alle drugs aangetroffen. In de volksmond wordt tranq ook wel de ‘zombiedrug’ genoemd, doordat gebruikers na een paar minuten zo heftig gesedeerd raken dat hun hartslag, bloeddruk en ademhaling verlagen en ze als levende doden vooroverhangen.

“Het verlengt de werking van fentanyl, dat voor veel gebruikers met een verslaving te snel is uitgewerkt,” zegt Maryann Mason. Als universitair docent spoedeisende geneeskunde aan Northwestern University deed ze onderzoek naar de groeiende rol van tranq in het aantal fatale drugsoverdoses. “Mensen die ziek worden als hun fentanyl uitgewerkt raakt, zorgen er zo voor dat de high langer aanhoudt.”

Xylazine mag dan zelf wel een verdovingsmiddel en geen opiaat zijn, toch kan het in combinatie met fentanyl of andere drugs bijdragen aan een overdosis. Mason: “Beide middelen zijn zo sterk dat je al snel een overdosis te pakken hebt. En als er dan xylazine in het spel is, wordt het een stuk lastiger om die overdosis te behandelen. Het middel reageert niet op naloxon, en het herstelproces duurt veel langer. Je ziet mensen bijkomen en weer wegglijden. Ze moeten veel intensiever worden behandeld en langer in de gaten worden gehouden dan bij een ‘gewone’ overdosis.”

Maar waarom zou iemand een drug gebruiken die leidt tot rottende wonden en geamputeerde ledematen? Dat begint vaak niet expres. Drugskartels vinden al jaren manieren om hun producten goedkoper en krachtiger te maken, zonder dat gebruikers daarvan op de hoogte zijn: eerst door heroïne te versnijden met het goedkopere fentanyl, en nu door aan de fentanyl het nog voordeliger xylazine toe te voegen (een kilo kost nog geen twintig dollar), met als eindresultaat tranq. Niet alleen levert dat meer winst op, ook is het makkelijker te vervoeren, doordat het zo krachtig is en gebruikers er maar een kleine hoeveelheid van nodig hebben. 

Richardson: “Iedereen is altijd op zoek naar de beste drug in de buurt, dat was ik vroeger ook. Zodra ze doorhebben dat hun drugs veranderd zijn, proberen gebruikers het eerst bij een andere dealer. Maar ja, die willen allemaal winst maken, dus al snel vind je geen spul meer dat niet versneden is.”

Twaalf jaar, tien maanden en twee weken heeft Richardson in de gevangenis gezeten. Nadat ze een half leven als dealer en gebruiker op de straten van Chicago had doorgebracht, kwam de politie Richardson op het spoor. Bij een huiszoeking vonden ze een lading drugs en wapens. “De officier vroeg dertig jaar cel; gelukkig heeft mijn advocaat daar dertien van kunnen maken. Over de consequenties van je acties heb je weinig te zeggen, maar over de keuzes die je maakt wel.”

En daarom gaan zij en haar collega’s bijna elke dag de straat op. “Als ervaringsdeskundigen weten we hoe het is om op straat te lopen. Ik deel ook vaak mijn verhaal met de mensen hier. Je moet vertrouwen winnen, mensen bij hun naam kennen; pas dan komen ze bij je terug. Zo houden we ze in elk geval een beetje in de gaten. In het beste geval vragen ze om hulp.” 

Op haar dieptepunt verbruikte Richardson voor honderden dollars per dag aan drugs. Ze vertelt hoe gebruikers allerlei manieren vinden om dat geld bij elkaar te scharrelen: “Het is hier elke maand rustiger op het moment dat het loon binnenkomt; dan zitten mensen thuis te gebruiken.” Mensen zonder baan sprokkelen hun geld bij elkaar door klusjes, prostitutie of dealen, of lenen de drugs van elkaar. De groepen in de buurt zijn hecht: “Ze delen de drugs met hun maten, want ze weten dat zij morgen degene kunnen zijn die niet genoeg geld heeft om het te kopen.”

De klaptafeltjes staan nog geen halfuur uitgestald op de troosteloze kruising van West Monroe Street en South Pulaski Road als er plots zo’n vijftien pistoolschoten klinken. Stilte, dan een voorbijganger: “Dat was wel heel dichtbij, ik ga op huis aan.” Verder lijkt iedereen er zich weinig van aan trekken, maar als de stemming na een tijdje grimmiger wordt, besluiten ook wij te vertrekken.

De boel wordt een paar straten verderop weer neergezet, aan een kruispunt onder een verhoogd metrostation. Aan de ene kant van de trappen verkoopt een kind snoep, terwijl zijn moeder tevergeefs de wespen probeert weg te slaan, aan de andere kant hangt een grote groep mannen. “Dit is een bekende dealplek, maar ze laten ons onze gang gaan. De dealers komen zelf ook weleens naloxon bij ons halen,” zegt Richardson.

Ze raakt in gesprek met een vrouwelijke buschauffeur die pauze heeft: “Ik rijd hier al 22 jaar, ik heb alles voorbij zien komen. M’n kinderen willen ook chauffeur worden, maar ik heb ze gezegd: ‘Ga maar op de trein of de metro, niet op de bus in deze buurt!’” “Ja,” zegt Richardson, “de tijden zijn veranderd. Je ziet heel andere dingen dan toen wij nog heroïne snoven. Van tranq of fentanyl hoef je maar een klein beetje te veel te nemen en je gaat eraan.”

Een vrouw komt aanlopen. “Wat wil je hebben, teststrips, naloxon?” Ze oogt vermoeid en is duidelijk bedwelmd. “Dat zien we vaak, dat mensen nog onder invloed zijn. Van de drugs afkomen is een van de moeilijkste dingen die er is. Mensen leven van shot naar shot.” De verschrikkelijke ontwenningsverschijnselen van tranq in de vorm van langdurige, extreme paniek–aanvallen zijn een reden dat sommige mensen nog liever hun ledematen laten amputeren dan ermee te stoppen.

Het antwoord op de vraag waarom tranq juist in de Verenigde Staten zoveel slachtoffers kan maken lijkt snel gegeven: al sinds de jaren negentig kampt het land met een opiatencrisis, aangewakkerd door de farmaceutische industrie, en de familie Sackler in het bijzonder. Zij vroegen met hun bedrijf Purdue Pharma in 1996 patent aan voor de extreem krachtige pijnstiller oxycodon, die geen verslavend effect zou hebben. Het tegendeel bleek waar. Het tablet, aanvankelijk verkrijgbaar in een sterkte tot tachtig milligram en vanaf 2000 tot 160 milligram, heeft voor een substantieel deel bijgedragen aan de 645.000 opiatendoden die tussen 1999 en 2021 in de Verenigde Staten vielen. 

En het klopt, het ging van kwaad tot erger. Via opiaten naar heroïne naar fentanyl. Maar wat daarbij vaak wordt vergeten is dat de witte bevolking aanvankelijk vaker te maken kreeg met verslaving. Zowel racisme (‘zwarte mensen hebben minder last van pijn’) als fysieke arbeid (witte mannen die pijnstillers voorgeschreven kregen voor het zware fysieke werk dat ze deden) speelden hierin een rol. Nadat de eerste verslavingsgolf dus vooral de witte gemeenschap had geraakt, had vooral de zwarte bevolking last van verslaving aan heroïne en vervolgens fentanyl en tranq. 

Dat ziet ook Lee Rusch, adviseur en voormalig directeur van de West Side Opioid/Heroin Task Force: “Nog steeds zijn het vooral de witte mensen uit de suburbs die hier naalden komen halen om oxycodon te injecteren. De groep die nu verslaafd raakt aan tranq zijn vooral de verslaafden hier uit de buurt, wier drugs eerst werden gemixt met fentanyl en nu met xylazine.”

Wat daar niet bij hielp is de coronapandemie. De zwarte bevolking in Chicago, die sociaal, economisch en politiek al een enorme achterstand heeft door jarenlang institutioneel racisme, vormde een kwetsbare groep. Minder financiële middelen, huisuitzettingen en mentale problemen zorgden ook voor een toename van het aantal verslaafden. De staat Illinois kent inmiddels de meeste zwarte overdosisslachtoffers van het hele land. 

Bij de taskforce zijn ze ongerust over hoe tranq de straten van West-Chicago verandert. Collega Sherri Keyes van hulporganisatie Family Guidance Center beaamt dat. Zij helpt mensen die willen afkicken met eerste hulp en zorgt dat ze bij de juiste organisaties terechtkomen. “Tranq is al jaren op straat aanwezig, maar het afgelopen jaar zien we het een stuk meer. Ik maak me zorgen over de toekomst.” Richardson knikt: “Laatst nog kwam er een jongen naar me toe die zijn armen liet zien, vol met wonden. Ze zitten soms tot op het bot.”

Tussen 2019 en 2022 is het aantal tranqdoden in de Verenigde Staten met 276% gestegen. De federale overheid heeft beloofd met een nationaal actieplan te komen om een nog verdere stijging te voorkomen. Het beoogde doel is dat in 2025 vijftien procent minder doden vallen als gevolg van tranqqebruik dan in 2022. Inmiddels zijn er ook teststrips op de markt gebracht waarmee gebruikers kunnen meten of er xylazine in hun drugs aanwezig is. 

“Die delen we hier ook uit,” zegt Richardson, “maar wat hebben mensen daaraan als het straks in alle drugs aanwezig is?” Zij en haar collega’s zien het liefst dat tranq op de lijst van verboden middelen komt te staan, maar volgens Maryann Mason lost dat het probleem niet op: “Het handelen in fentanyl is strafbaar, maar heeft dat het probleem opgelost? Je ziet eerder een soort drugscyclus, waarin er steeds weer iets nieuws op de markt komt. We zitten zo diep in deze crisis dat er wel wat meer voor nodig is dan een middel strafbaar stellen.”

Zij ziet eerder een oplossing in het decriminaliseren van de drugs: “Denk aan plekken waar mensen veilig kunnen gebruiken, zoals je die in sommige plaatsen al ziet. Maar zolang we in dit land geen inkomensgelijkheid, een goed sociaal vangnet en gelijke onderwijskansen hebben, los je het probleem niet op.”

In Europa is tranq al in verschillende landen aangetroffen, waaronder het Verenigd Koninkrijk, Estland en Letland. Desondanks ziet het Trimbos Instituut op dit moment geen reden om aan te nemen dat we de drug binnenkort ook in Nederland kunnen verwachten. “De situatie in Nederland is heel anders dan die in de Verenigde Staten,” aldus drugsonderzoeker Daan van der Gouwe. “We zijn al veertig jaar voorloper op het gebied van drugspreventie. Met onder andere goede en betaalbare gezondheidszorg, gebruiks- en testruimtes voor gebruikers en methadonverstrekking hebben we een situatie gecreëerd waarin we de zaken goed kunnen monitoren.”

Bij het Trimbos Instituut voeren ze wekelijks drugstesten uit en houden ze de (online) drugsmarkt goed in de gaten. Van der Gouwe verwacht dan ook dat ze snel in kunnen grijpen als het middel wel op de Nederlandse markt verschijnt. Daarnaast is het gebruik van drugs in Nederland – in tegenstelling tot in de Verenigde Staten – niet gecriminaliseerd. “Het zou kunnen dat gebruikers in de Verenigde Staten eerder naar een middel als tranq grijpen, omdat ze daarmee niet of minder strafbaar zijn. In Nederland kennen we een veel humaner beleid.” 

Hoewel gebruik in de Verenigde Staten inderdaad strafbaar is, kent een groot aantal staten wel een Good Samaritan Law, die ervoor zorgt dat mensen die een ambulance bellen voor een drugsoverdosis niet opgepakt of vervolgd kunnen worden voor drugsbezit. Dit moet het aantal sterfgevallen als gevolg van overdoses terugdringen. 

“En gelukkig maar,” zegt Richardson. “Ik heb er vorige week nog gebruik van gemaakt. Toen lag er hier iemand met een overdosis op straat. Ik heb naloxon in zijn neus gespoten en de ambulance gebeld.” Of hij het heeft gered weet ze niet. Vanwege privacyredenen mogen hulpverleners geen informatie met haar delen. Maar soms hoort ze nog weleens wat: “Over een jongen die hier vroeger wekelijks stond. Een hulpverlener fluisterde me laatst toe dat het goed met hem ging. Daar doe je het voor.”

“Hulporganisaties als de onze zijn onmisbaar als we het drugsprobleem in Chicago ooit willen stoppen,” zegt Sherri Keyes. Een paar jaar geleden kwam ze zelf in het ziekenhuis terecht met een overdosis: “Dat was het moment waarop ik besloot: nu is het genoeg, ik raak geen spuit meer aan. Maar het ziekenhuis gooide me zo op straat.” Bij gebrek aan enige verwijzing of nazorg moest Keyes zelf maar uitzoeken hoe ze haar verslaving te lijf zou gaan. En dat lukte. “Met hulp van God. Ik wilde mijn moeder en zoon niet in de steek laten, en Hij heeft me geholpen clean te worden.”

Zolang we in dit land geen inkomensgelijkheid, een goed sociaal vangnet en gelijke onderwijskansen hebben, los je het probleem niet op.

Maryann Mason, universitair docent spoedeisende geneeskunde

Hier kunnen mensen die van de drugs af willen in elk geval zo doorlopen van de tafel van Richardson naar die van Keyes. Deze zogenaamde ‘warme overdracht’ tussen instanties moet de weg naar hulp voor gebruikers zo ongecompliceerd mogelijk houden. Keyes: “We hebben hier een arts die aan mensen eerste hulp kan verlenen. Als ze besluiten dat ze hun leven willen omgooien, dan zetten we ze rechtstreeks in een taxi naar een afkickcentrum in plaats van ze een buskaartje en routebeschrijving te geven.”

Op het kruispunt wordt het rustiger. De meeste mensen hebben direct in de ochtend gehaald wat ze nodig hadden. Bij de uitklaptafels staat nog één man. Richardson vult de laatste zaken op het formulier in, maar voordat ze hem zijn naloxon geeft, spreekt ze hem nog even streng toe: “En je weet het, hè? Het beste dat je kunt doen is helemaal niet gebruiken.” Of het helpt? “Vandaag niet, maar als ik het blijf herhalen, komt er misschien een dag.” 

Xylazine (VS)

Aantal sterfgevallen in de Verenigde Staten als gevolg van een overdosis met xylazine:

2018: 102

2019: 627

2020: 1499 

2021: 3468 

(bron: National Center for Health Statistics)

Xylazine (Chicago)

Aantal sterfgevallen in Chicago als gevolg van een overdosis met xylazine:

2019: 21

2020: 23

2021: 89

2022: 112

(bron: Chicago Department of Public Health)

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.