Close-read: de lol raakte er gradueel af voor Hoofdpiet Van Muiswinkel
De lol is er vanaf. Na achttien sinterklaasvieringen legt Erik van Muiswinkel zijn rol van Hoofdpiet neer. Jaarlijks verscheen hij als rechterhand van de goedheiligman voor de NTR, alleen die omroep doet er volgens Van Muiswinkel te weinig aan de sintprogammering te conformeren aan wensen in de samenleving. Geen vreugdevolle intocht dit jaar voor Erik van Muiswinkel, maar een deplorabele aftocht.
In 1998 debuteerde cabaretier, zanger en presentator Van Muiswinkel als Hoofdpiet. Acteur Erik de Vogel en Frits Lambrechts gingen hem voor, al werd het personage groot onder Piet Römer, die zestien jaar in meevoer op Pakjesboot 13 – een record dat Van Muiswinkel verbrak. Van Muiswinkel voorzag de rol van ironie en speelde erudiet, zoals ook kenmerkend voor de Sinterklaas van acteur Bram van der Vlught. In 2005 noemde hij Hoofdpiet zijn ‘meest nadrukkelijke acteerprestatie’ van die jaren.
‘Aart Staartjes (oud-commentator tijdens de Sinterklaasvieringen – red.) heeft van meet af aan gezegd: geen typetje, geen stemmetjes. Al spelend heb ik ontdekt welke sprookjesfiguur de Hoofdpiet is. Zijn verbazing, verwondering en woede speel ik zo naturel mogelijk.’
In 2011 haalde de activist Quinsy Gario al de internationale kranten door de sinterklaasintocht van dat jaar te verstoren, waarbij hij een T-shirt droeg met de leus: ‘Zwarte Piet Is Racisme’. In 2013 brandde de zwartepietendiscussie in al haar hevigheid los. Gario zette zijn queeste om Piet van zijn zwarte schmink te ontdoen door, en kreeg steun vanuit de VN. Het was het jaar waarin grote demonstraties plaatsvonden aan de zijlijn van de landelijke intocht in Groningen.
Familiefeest
Een jaar later, in 2014, schuift Van Muiswinkel aan bij Humberto Tan in RTL Late Night. Of de gein er nu niet vanaf is, vraagt Tan aan de acteur.
‘Daar was ik wel bang voor. Met name toen de backlash kwam, nadat Quinsy de boel had opgepookt, dat heel goed deed, en wat er toen over hem heen kwam, persoonlijk, en wat er later over Anouk heen kwam, daarvan dacht ik wel: hoe lang blijft dit nog leuk? En als je dan op straat, niet alleen in Groningen, waar de intocht op tv was, maar ook in al die steden, een actie ziet, en het feest weer ziet losbreken, dan is de discussie weer ver weg.’
Een aanzwellend en uiteindelijk weer wegebbend effect, zo lijkt Van Muiswinkel de hevigheid van de voor- en tegengeluiden te beschouwen. De festiviteiten zelf blijven de boventoon voeren, dus de pret is niet bedorven.
Hoe lang blijft het leuk, vraagt Tan vervolgens.
‘Het kan leuk blijven. Het blijft gewoon leuk. Piet is maar een onderdeeltje van het feest. Ik heb het aan een Amerikaanse journalist en Duitsers uitgelegd, wat individueel heel goed gaat, voor de massa is dat lastig. Witten schilderen zich zwart, dat deugt niet, dat hoort niet. Sinterklaas is geen kinderfeest, het is een familiefeest. Studentenhuizen vieren het, bejaardentehuizen vieren het.’
Het blijft gewoon leuk, zolang Piet een accessoire is van het totale feest. Buitenstaanders zien de nuance niet, zien de onschuld niet.
‘Piet is veranderd de afgelopen twintig, dertig jaar, en zal misschien nog wel verder veranderen.’
De bereidheid tot verandering maakte Van Muiswinkel in de jaren die volgden een flexibele factor in de totstandkoming van Het Sinterklaasjournaal en de landelijke intocht op de publieke omroep.
Domme nikkertjes
In december 2014 interviewt Robert Vuijsje de acteur voor zijn Volkskrant-feuilleton Land van Afkomst. Daarin zegt Van Muiswinkel het volgende:
‘De Sint is een oude wijze man die verder niet veel karakter heeft, de Pieten zijn de stookolie voor de verhalen. Kinderen identificeren zich met hen. Maar de Pieten moeten geen domme nikkertjes worden. Dat moeten we niet hebben. Het is geen blackface. Zoals ze vroeger in Amerika deden, dat was om negers na te doen. Dit is iets anders.’
(-)
‘Begrijp me goed, in maart 2013 heb ik al een stuk geschreven dat het een kleine moeite is om Piet minder knecht en minder zwart te maken. En dat we die kant op moeten. Het gaat ook gebeuren.’
(-)
‘In landen met een serieus racismeprobleem zou Zwarte Piet niet kunnen. Het is typisch Nederland en iets moois dat het hier wel kan.’
Van Muiswinkel trekt een duidelijk grens tussen de als racistisch erkende traditie van blackface, en pietenschmink. Piet is geen karikatuur van een zwarte persoon, maar een hulpje, een kindervriend. Opnieuw haalt Van Muiswinkel zijn bereidheid tot verandering aan: minder knecht, minder zwart.
‘Aangehoord’
Dat gebeurt. Het Sinterklaasjournaal introduceert in 2014 roetveegpieten en regenboogpieten, al blijft Hoofdpiet zo zwart als roet. Over die discrepantie (‘Ik kan er uiteindelijk niet aan voorbij dat het voor mij iets schizofreens heeft. Vóór een nieuwe Piet zijn, en een oude Piet spelen.’) vertelde hij maandag in het Algemeen Dagblad, nadat de NTR het vertrek van Van Muiswinkel en collegapiet Jochem Myjer aankondigde.
‘Ik en anderen hebben er in dat overleg opnieuw voor gepleit naar een andere Piet toe te werken. We werden, zeg maar, ‘aangehoord’ maar kregen er weinig op terug.’
(-)
‘Ik heb 3 jaar geleden al geroepen dat de NTR gehoor moest geven aan de roep om een andere Piet. De publieke omroep kan er niet aan voorbij dat sommigen het typetje als kwetsend, racistisch zien. En 2 jaar geleden leek zo’n verandering er gelukkig ook te komen. Die roetpieten in 2014: ik vond het een slimme oplossing. Maar vorig jaar stokte alles, helaas. De hoofdpersonages bleven gewoon zwart; ook mijn personage’
(-)
‘Luister: ik heb al in 2013 voor verandering gepleit. Tóén had ik al reden gehad me terug te trekken. Maar dat heb ik niet gedaan. Ik ben het Sinterklaasjournaal blijven verdedigen: ik vond dat we dingen geleidelijk moesten veranderen.’
Uit de uitspraken van Van Muiswinkel blijkt een volhardende houding van de NTR. Een houding die ze een trouw en vertrouwd gezicht van het sinterklaasfeest kost. De verandering die de NTR wèl doorvoerde (regenboogpieten, stroopwafelpieten, roetveegpieten) bleef miniem. Van Muiswinkel had oor voor klachten uit de samenleving, zijn werkgevers niet.
Wie de rol van Hoofdpiet overneemt is onbekend. Gekscherend wierp Erik van Muiswinkel de vers afgezette Louis van Gaal op.
