Hoe ver willen en kunnen we gaan om zika te bestrijden?
De insecticide DDT heeft voorkomen dat miljoenen mensen stierven aan malaria. Moeten we deze beruchte muggenverdelger nu ook inzetten tegen de muggen die zika verspreiden, of is het middel erger dan de kwaal?
In Zuid-Amerika heerst paniek door het oprukken van zika, een virus dat verspreid wordt door de muskiet Aedes aegypti. Zo op het eerste gezicht valt de ziekte reuze mee. Tachtig procent van de mensen die besmet raken, heeft geen symptomen. Anderen hebben alleen wat griepverschijnselen. Maar pas op met zwangerschap. Er lijkt een relatie te bestaan tussen het virus en de geboorteafwijking microcefalie: te kleine schedels en hersenen, wat ernstige ontwikkelingsproblemen veroorzaakt. Bijna vierduizend Braziliaanse vrouwen die besmet raakten met het zikavirus en die veelal geen symptomen hadden, kregen baby’s met deze aandoening.
Aedes aegypti – ook wel de denguemug of gelekoortsmug genoemd – is al veel langer een plaag in Latijns-Amerika. De naam zegt het al: deze gehate muskiet verspreidt niet alleen zika, maar ook dengue, gele koorts en chikungunya. In tegenstelling tot de malariamuskiet leeft Aedes aegypti ook graag in steden en bijt ze niet alleen ’s nachts, maar ook overdag. Omdat de mug, ook aanwezig in grote delen van Noord-Amerika, zo’n angst inboezemt, gaan er links en rechts stemmen op om op grote schaal dichloordifenyltrichloorethaan te spuiten. Deze pesticide is beter bekend – en berucht – als DDT.
Silent Spring
In 1939 ontdekte de Zwitserse arts Paul Herman Müller dat het geurloze en smaakloze DDT bedwantsen, vlooien, muggen en luizen doodt. De stof blijkt een neurotoxine te zijn die de hersenen van de insecten aantast. DDT wordt tijdens de Tweede Wereldoorlog wereldwijd met succes ingezet om vlektyfus en malaria te bestrijden. Het goedje speelt ook een prominente rol bij de verdrijving van malaria uit Europa, Australië, de Balkan en het Caribische gebied. DDT redt de levens van miljoenen mensen en daarom mag Müller in 1948 de Nobelprijs voor Geneeskunde in ontvangst nemen.
DDT is ook effectief tegen Aedes aegypti. “Latijns-Amerika was er in de jaren zestig van de vorige eeuw bijna in geslaagd deze muskiet uit te roeien,” zegt medisch entomoloog Bart Knols, directeur van muggenbestrijdingsbedrijf In2Care en auteur van het boek Mug: De fascinerende wereld van volksvijand nummer 1. “Insecticiden speelden daarbij een belangrijke rol. Men spoot op grote schaal DDT rondom broedplaatsen, waardoor de muskieten stierven.” DDT is niet alleen erg effectief, maar ook goedkoop. Waarom men deze campagne niet doorzette? Knol: “De muggen ontwikkelden resistentie en er waren problemen met de financiering van de campagne.”
Maar DDT raakt ook in diskrediet. In 1962 verschijnt het boek Silent Spring van Rachel Carson. Daarin betoogt de Amerikaanse bioloog dat het gebruik van pesticiden, en dan met name DDT, erg schadelijk is voor milieu en mens. DDT, dat in de VS grootschalig werd gespoten in de landbouw, hoopt zich op in organismen en bereikt via de voedselketen ook de mens. Moeders geven DDT via de moedermelk door aan hun baby’s. De gevolgen zijn volgens Carson desastreus voor mens en dier: genetische afwijkingen, onvruchtbaarheid en verschillende soorten kanker, waaronder borstkanker en leukemie. Een extra probleem: het duurt tientallen jaren voor DDT uit het lichaam verdwijnt.
Ook Amerika’s nationale symbool, de zeearend, wordt getroffen: volgens Carson hebben de eieren van de vogel door DDT te dunne schalen, waardoor veel jongen het embryonale stadium niet overleven. Carsons boek komt uit in een tijd waarin mensen al de schrik in de benen hebben door het softenonschandaal (het middel tegen zwangerschapsmisselijkheid veroorzaakte misvormingen bij baby’s) en de gevolgen van radioactieve staling. In 1972 – Rachel Carson is inmiddels overleden aan kanker – verbiedt de Amerikaanse overheid het gebruik van DDT. In 2001 volgt een wereldwijd verbod op de Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants. Het verdrag, ondertekend door 170 landen, maakt wel een uitzondering voor het gebruik van DDT voor de bestrijding van malaria.
Overdreven
“Je moet The Excellent Powder van Donald Roberts lezen,” zegt Bart Knols, “dat laat weinig heel van de beweringen van Rachel Carson.” Medisch entomoloog Donald Roberts maakt duidelijk dat het herstel van de populatie van zeearenden niet te danken was aan het verbod op DDT, maar aan het jaagverbod. “Als je kijkt naar de enorme hoeveelheden DDT die in de jaren vijftig in Amerika in de landbouw zijn gebruikt, dan had je twintig jaar later een enorme golf aan gezondheidsproblemen moeten zien, en dat is niet het geval. Veel mensen lopen rond met het idee dat DDT het meest verschrikkelijke goedje is dat ooit ontwikkeld is. Daar klopt bitter weinig van.”
DDT wordt in Afrika nog steeds op grote schaal toegepast bij de bestrijding van malaria. “Het is vaak een kwestie van geld,” zegt Knols. “DDT is veel goedkoper dan andere pesticiden en het blijft ook langer effectief. Je kunt veel meer huizen bespuiten met DDT dan met de nieuwere middelen die in omloop zijn. Voor een minister van gezondheid is de keuze dan snel gemaakt.” Het nadeel is wel dat de muggen soms binnen het jaar resistent zijn en dat er dan andere bestrijdingsmethoden moeten volgen. De meest gebruikte methode in Afrika is de verspreiding van muskietennetten die met insecticiden (meestal pyrethroïden) zijn behandeld.
Comeback
Zika veroorzaakt paniek in de Amerika’s omdat alles erop wijst dat het virus verantwoordelijk is voor een geboortegolf van baby’s met microcefalie. In El Salvador en Colombia hebben de autoriteiten vrouwen zelfs opgeroepen om niet zwanger te raken. Ook Washington maakt zich zorgen. Aedes aegypti is in grote delen van de Verenigde Staten aanwezig. Bovendien zou zika ook verspreid kunnen worden door Aedes albopictus, de Aziatische tijgermug die ook in Amerika en Europa voorkomt. Lyle Petersen, expert in ziektes overgedragen door dieren bij de Centers for Disease Control and Prevention, oppert daarom in de New York Times het ondenkbare: “We moeten het gebruik van DDT opnieuw in overweging nemen.”
Slecht idee, vindt Joe Conlon, entomoloog van de American Mosquito Control Association. “DDT is geen wondermiddel.” Hij stelt dat in het verleden in Latijns-Amerika zo veel DDT is gespoten dat veel muskieten waarschijnlijk nog steeds resistent zijn tegen het middel. De resistentie blijft lang bestaan juist doordat DDT na het spuiten nog jarenlang in het milieu aanwezig blijft. “En als de muskieten niet resistent zijn, dan zal dat binnen een jaar wel het geval zijn,” aldus Conlon. Verder loert ook het gevaar van kruisresistentie om de hoek: muggen kunnen door het spuiten van DDT ook resistent worden tegen andere pesticiden.
Ook Bart Knols gelooft dat er betere manieren zijn om Aedes aegypti te bestrijden dan DDT. “Er zijn ook biologische bestrijdingsmiddelen zoals de bacterie Bacillus thuringiensis israelensis waarmee je de broedplaatsen kunt behandelen. Zo’n middel is milieuvriendelijker dan DDT. Maar het is minder lang actief in het milieu. Je moet iedere twee à drie weken opnieuw spuiten. Als je DDT gebruikt, dan hoeft dat maar om het halfjaar.”
Troep
Maar er zijn nog andere mogelijkheden. De goedkoopste: opruimen. Knols: “Zwerfafval en autowrakken zijn favoriete broedplaatsen van Aedes aegypti. Daar is in Latijns-Amerika jarenlang niet tegen opgetreden, en daar betaalt men nu de prijs voor in de vorm van zika, dengue en chikungunya. Je kunt ongelofelijk veel bereiken door mensen te verplichten hun troep op te ruimen, zoals Singapore bijvoorbeeld doet. Heb je daar een broedplaats voor muskieten in je tuin, dan krijg je een fikse boete.”
En DDT? Het is inmiddels duidelijk dat deze pesticide minder schadelijk is dan Rachel Carson suggereerde in Silent Spring. Maar zonder gevaar? Het is zeker waar dat de stof zich ophoopt in het vetweefsel van het menselijk lichaam. Vorig jaar publiceerde The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism een onderzoek dat concludeert dat blootstelling van foetussen aan DDT een vier keer zo groot risico op borstkanker oplevert. Volgens het Amerikaanse Agency for Toxic Substances, daarentegen, is DDT minder giftig dan cafeïne of aspirine. En het Amerikaanse Center for Disease Control noemt de effecten van blootstelling aan lage doses DDT ‘onbekend’.
Toch kunnen we er vergif op innemen dat het voorstel om DDT in te zetten tegen zika het zeker in de VS niet zal halen. Daarvoor heeft de insectenverdelger sinds de dagen van Rachel Carson een te slechte reputatie.
