Worden wie je zijn wil
Vraag aan mensen om je heen wat een filosoof doet, en ze zullen dingen opnoemen waar je in het dagelijks leven weinig mee kunt. Zoals peinzen op een zolder-kamertje, moeilijke boeken en verhandelingen schrijven, zo nu en dan een lezing geven op een universiteit. En misschien lesgeven over de ideeën van andere filosofen. Kortom: allemaal erg theoretische bezigheden. Wie Pierre Hadots Filosofie als een manier van leven leest, krijgt een ander beeld. Filosofen in het antieke Griekenland waren eerst en vooral leermeesters in levenskunst. Ze aten, discussieerden en sportten met hun leerlingen, en ze lieten hen hun eigen leefregels volgen en oefeningen uitvoeren voor de geest – bijvoorbeeld vasten of mediteren. Zo leerden de pupillen een beter en completer mens te worden. Een volgeling van Aristoteles of van de stoa zijn betekende niet alleen denken of schrijven, maar ook doen. Volgens Hadot is het zonde dat die benadering van filosofie op de achtergrond is geraakt. Heeft een revival van de antieke opvatting van filosofie kans van slagen? En hoe zou filosofie als manier van leven er tegenwoordig uitzien?
Wilhelm Schmid, filosoof en bijzonder hoogleraar aan de Universität Erfurt: “Een heropleving van de antieke filosofie is maar ten dele mogelijk, want die ideeën waren sterk normatief. Volgens de stoïcijnen was hun manier van leven de goede manier, en waren anderen maar dwaas. Maar tegenwoordig volgen mensen niet meer blind een religieuze of morele leider. Ze denken zelf na of wat er gezegd wordt wel met hun geweten en waarden in overeenstemming is. Ik vind dat een positieve ontwikkeling. Filosofie voor het dagelijks leven kan dus niet meer normatief zijn, wel optatief. Dat wil zeggen dat ze ons verschillende antwoorden op levensvragen geeft, met pro’s en contra’s.
“De waarde daarvan is dat de filosofie ons leert om bewust te leven: reflecteren op alles wat je doet of laat, en wat voor gevolgen dat heeft. Dat is niets professioneels of academisch, iedereen kan het. We hebben bijvoorbeeld allemaal impact op het milieu. We zullen er dus een houding tegenover moeten innemen. Als je thuiskomt, zet je dan automatisch je computer aan of niet? Ik zal nooit zeggen: zó moet je leven. Maar erover nadenken en keuzes maken moet iedereen. Een ander aspect van filosofie in het dagelijks leven is dat je erover nadenkt wat voor iemand je wilt zijn, en hoe je je opstelt tegenover anderen.”
Tinneke Beeckman, filosofe, Vrije Universiteit Brussel: “Ik denk zeker dat een revival van de antieke benadering mogelijk is. Mensen zijn op zoek naar de praktische aspecten van filosofie; dat verklaart de fascinatie voor bijvoorbeeld boeddhisme en meditatie.
“Sommige levensvragen komen altijd terug, zoals je leren verhouden tot teleurstelling en verlies. Het stoïcijnse denken, dat je leert om je voor te bereiden op onheil in de toekomst en om redelijk te blijven, kan daar ook nu nog bij helpen. Ook biedt de stoa nuttige adviezen over bewust omgaan met tijd: filosofen als Seneca raden ons aan om na te denken met wie je écht bevriend wilt zijn, en hoe je je beperkte levenstijd wilt besteden. Toch hebben antieke filosofieën niet op alle moderne vragen een antwoord. Wij moeten ons niet alleen verhouden tot onze dagelijkse problemen, maar ook tot wereldproblemen die op ons afkomen, zoals milieuvervuiling, overbevolking en internationale politieke kwesties.
“Filosofie is vrijwel altijd iets elitairs geweest – maar dat wil niet zeggen dat lager opgeleiden niet filosofisch kunnen zijn. The Guardian wijdde onlangs een artikel aan berouw van mensen op hun sterfbed. Waarvan hadden ze de meeste spijt? Dat was vooral dat ze niet trouw waren gebleven aan hun eigen levensdoelen, zich te veel hadden geschikt naar anderen, en dat ze hun liefde en waardering niet genoeg hadden durven uitspreken. Voor die wijsheid – dat authenticiteit en oprechtheid belangrijk zijn – hoef je Spinoza of Sartre niet gelezen te hebben. Omgekeerd kun je intellectuelen tegenkomen die die wijsheid niet hebben. Woord en daad moeten op één lijn liggen – dat is in de oudheid een uitgangspunt. En het is heel goed dat dat opnieuw wordt ontdekt.”
Joep Dohmen, hoogleraar wijsgerige en praktische ethiek, Universiteit voor Humanistiek: “Volgens Nietzsche gaat het er in het leven om dat je wordt wie je eigenlijk bent door authentiek te leven. Ik vroeg me na lezing daarvan af: hoe moet dat eigenlijk? Veel mensen worstelen daarmee en ervaren keuzestress, problemen met tijd en met anderen, vooral met andersdenkende anderen.
“Begin jaren tachtig gingen filosofen op zoek naar een oplossing voor die dagelijkse problemen, bijvoorbeeld binnen de deugd-ethiek, de feministische ethiek en de levenskunst. In die laatste stroming staan Pierre Hadot en Michel Foucault. Volgens Foucault moet elk mens zorg dragen voor zichzelf in een diepe betekenis van het woord. Je moet je afvragen: wat wil ik met mezelf bereiken? Hoe doe ik dat? Hoe en met welke mensen wil ik leven? Welke codes, regels en belemmeringen heersen er om me heen, en hoe moet ik me daartoe verhouden?
“Wat in onze cultuur ontbreekt, is een cultuur van het zelf. Wij kennen wel individualisme, maar in een oppervlakkige, consumerende vorm. De gedachte dat je jezelf kunt vormgeven en daarvoor eerst heel goed moet nadenken over wat je echt belangrijk vindt – daarvoor wordt te weinig tijd vrijgemaakt.
“Filosofie als manier van leven betekent dus het leren vormgeven van jezelf. Daarnaast betekent het oefenen, bijvoorbeeld in maat houden. Het deelnemen aan de maatschappelijke discussie kan er ook bij horen. Daarnaast heeft het een tijds-dimensie: je moet tijd maken voor reflectie, ritmes voor jezelf creëren (bijvoorbeeld spanning versus ontspanning), en het juiste moment vinden voor verschillende zaken, zoals studie, een reis, met anderen zijn of alleen zijn.”
