Je zou kunnen zeggen dat het IDFA, het grootste documentairefilmfestival ter wereld, door het oog van de naald kruipt. Of dat de coronagoden blijkbaar veel van documentaires houden. Precies op het moment dat de bioscopen na een lockdown van twee weken weer opengaan, start de 33e editie van het International Documentary Film Festival Amsterdam. Alleen de openingsavond op woensdag 18 november, die normaal gesproken in een bomvol Carré plaatsvindt, wordt nu noodgedwongen online gehouden. Cultuurminister Van Engelshoven spreekt een paar woorden vanaf het podium in de lege grote zaal van Tuschinski, gevolgd door artistiek directeur Orwa Nyrabia die de openingsfilm Nothing but the Sun van de Paraguayaans-Zwitserse filmmaker Arami Ullón van een inleiding voorziet. Pas daarna, en geen seconde eerder, kan iedereen die een kaartje heeft gekocht thuis de play-knop indrukken om de film online te bekijken. Dat zal even wennen zijn voor de gemiddelde Netflix- en Videoland-kijker die gewend is alles op elk moment te kunnen zien.

“We willen niet Netflix nadoen” zo zegt IDFA directeur Cees van ‘t Hullenaar deze week in Het Parool. De online aanpak van IDFA wijkt inderdaad flink af van de luxe om alles op elk moment aan te kunnen zetten. Naast een zeer beperkte bioscoopvertoning tijdens het festival, met maximaal 30 mensen per zaal, kun je online de films alleen op bepaalde momenten zien. “Er moet urgentie zijn om erbij te zijn; je moet deze film nu zien, anders is ie weg” aldus Van ‘t Hullenaar. Het lineaire vertonen, volgens vele trendwatchers volkomen achterhaald, maakt onder de hoede van de IDFA-top een ware comeback. Sterker: je kan op de IDFA-website een speciale ‘foodiebag’ kopen dat – hoe hipster – halal, kosher, vegetarisch én veganistisch tegelijk is. Al zag ik het merendeel van de IDFA bezoekers de afgelopen jaren overdag toch vooral met zelf meegenomen boterhamzakjes de zalen in lopen en ‘s avonds met bier en popcorn.

Deze IDFA editie zorgt bij de top in elk geval voor een meditatief momentje. Artistiek directeur Nyrabia zegt in het Britse filmvakblad Screen International deze week dat de huidige crisis heeft gezorgd voor een complete herbezinning: “Opnieuw bedenken wat onze kern is, waar we voor staan, wat we doen en wat de betekenis ervan is”. In de programmering is van die herbronning echter niet veel te merken. De selectie is zeker sterk is te noemen, maar bestaat uit dezelfde succesnummers als de afgelopen jaren: een mooie Nederlandse competitie, het beste uit internationale festivals, documentaires die de tijdgeest onderzoeken, een hoofdgast (Gianfranco Rosi) en experimentele films.

Wat Nyrabia wel heeft geherdefinieerd, is zijn publiek: “We hebben een publiek dat ervan houdt bij onze hygiënisch-georganiseerde vertoningen te zijn”. Benieuwd of dat bij de volgende IDFA-editie eind volgend jaar, als we allemaal meer dan coronamoe zijn, nog steeds zo is. Ik vermoed dat we dan weer ouderwets staan te dringen voor uitverkochte zalen, de enige mondkapjes die we zien ergens in de goot voor Tuschinski liggen en de desinfecterende handgel voor afbraakprijzen in de winkels ligt.

Uit de zee aan documentaires – dit jaar zo’n 200 films – volgt hieronder een selectie van vijf niet te missen titels. Net als elk jaar is het Nederlandse aandeel weer erg sterk, en zoals altijd is de blik van Nederlandse makers vooral buiten onze landsgrenzen gericht.

100UP

Heddy Honigmann is met meer dan twintig producties met recht de ‘grande dame’ van de Nederlandse documentaire te noemen. In haar nieuwste film 100UP volgt ze een groep excentrieke wereldburgers van honderd jaar en ouder, waaronder een seksuologe uit New York, een arts uit Lima en een boerin uit Noorwegen. Het is een humanistisch portret van een groep mensen die ieder op hun eigen manier zichzelf boven de massa hebben uitgevochten. Als je ergens in deze tijd optimisme uit moet putten, dan is het door het kijken van deze nieuwe parel van Honigmann.

Kaarten zijn hier te verkrijgen. 100UP draait vanaf 7 januari 2021 in de bioscoop.

White Cube

Compleet aan het andere eind van het spectrum is de nieuwe documentaire van Renzo Martens, een Nederlandse filmmaker die met de film Episode III: Enjoy Poverty in 2009 het IDFA voor een shockeffect zorgde door de keiharde manier waarop hij armoede in Congo en het exploiteren ervan door westerse hulporganisaties in beeld bracht. Nu is hij terug met White Cube, over een steriel wit gebouw dat als kunstcentrum midden in een arm dorp in het zuiden van Congo wordt neergezet. De bewoners kunnen hier hun cacaoproducten als museumstuk tentoonstellen, waarna de internationale kunstwereld er met de eer vandoor gaat. White Cube heeft alles om een moderne documentaire-klassieker te worden, waarbij Martens je als kijker voortdurend op het verkeerde been zet. Is het een slim inheems concept of westerse superioriteit? Aan het eind zit je hoofd vol met tegengestelde vragen, maar de antwoorden mag je – gelukkig – zelf bedenken.

Kaarten voor de online vertoning zijn hier te verkrijgen. White Cube draait vanaf 26 november in de bioscoop.

City Hall

Na vier jaar Trump en nog middenin de nasleep van de presidentsverkiezingen lijkt de VS een volstrekt ontspoord land geworden te zijn, waar door de politiek en de media elke tegenstelling duizend keer wordt uitvergroot. Het is daarom een verademing ook eens een andere kant van het land te zien, waar de redelijkheid nog regeert. De Amerikaanse documentaire-veteraan Frederick Wiseman kan als geen ander deze ogenschijnlijk afwezige consensus vangen met zijn ‘slow cinema’-benadering. In City Hall volgt hij alles wat zich afspeelt in het stadhuis van Boston. Het huwelijk van een lesbisch stel, een briefing van het politiecorps of één van de vele inspraakavonden: in de ruim 3,5 uur durende documentaire zien we dat er ondanks de grote verschillen toch nog genoeg naar elkaar wordt geluisterd om een soort van samenleving te voelen in de miljoenenstad. Na al het geschreeuw in korte quootjes waar we mee worden doodgegooid, is deze uiting van Amerikaanse compassie en gemeenschapszin een echte verademing.

Kaarten zijn hier te verkrijgen.

Tot slot twee films waar de mens de grote afwezige is. Als je zou willen, dan zou je dit jaar met documentaires over dieren of de natuur een volledig festivalprogramma kunnen samenstellen – alhoewel zulke films natuurlijk genoeg menselijk activisme en ongenoegen laten zien. In beide films ontbreekt de menselijke stem. Films zonder sturende voice-over, ze blijven een verademing op het IDFA.

Gunda

Deze film over een varken en haar tien biggetjes, gedraaid in hypnotiserend zwartwit, met een fascinerende bijrol voor een eenpotige haan, is een adembenemende kijkervaring. Lees deze zin vooral nog een keer om hem goed op je in te laten werken en ga hem daarna zeker zien. We zien de dikke zeug Gunda op een biologische boerderij die haar kroost ziet opgroeien, om daarna kennis te maken met het machinale einde. Het doet de film te kort om hem alleen als aanklacht tegen de vleesindustrie te zien, daar is de film te rijk en te poëtisch voor. De Russische regisseur Victor Kossakovsky, een vaste gast op IDFA, vergeleek in een interview Gunda met Meryl Streep. Ter verduidelijking: hij bedoelde dit als compliment.

Kaarten zijn hier te verkrijgen. Gunda draait in 2021 in de bioscoop.

Silence of the Tides

Een paar jaar geleden draaide in Nederland de film Wad, overleven op de grens van water en land van de makers van De nieuwe wildernis. Het leverde een keurige maar behoorlijk saaie documentaire op over het waddengebied, inclusief zeehonden en andere aanhankelijke dierenvrienden. Op het eerste gezicht heeft Silence of the Tides hetzelfde onderwerp te pakken – de Waddenzee – maar met een radicaal andere aanpak. En met een fascinerende en meeslepende film als resultaat die nog dagen op je netvlies gebrand staat. In de persmap buitelen woorden als hypnotiserend, poëtisch en intens over elkaar heen, maar dat deze film een adembenemende kijkervaring is die je eigenlijk op groot doek met surround geluid moet ervaren, staat wel vast. Regisseur Pieter-Rim de Kroon won eerder al een Gouden Kalf voor Hollands Licht, en voegt daar met Silence of the Tides een prachtige visuele ode aan het Nederlands landschap aan toe.

Kaarten zijn hier te verkrijgen. Silence of the Tides draait najaar 2021 in de bioscoop.