Ah, Nederland, waar stroom nog uit de muur komt. Het jaar is haast voorbij en we hebben in Zuid-Afrika nu 2647 uur zonder elektriciteit gezeten. Dat is, opgeteld, één derde jaar. In Amsterdam vernam ik eens per brief dat de elektriciteit bij ons in de straat was uitgevallen, de hinder kan niet veel langer dan vijf minuten hebben geduurd. We kregen nederige excuses en vette korting op de maandrekening. Die tijden zijn voorbij.

Ik zal de winteravonden in Kaapstad niet gauw vergeten. In juni, de koudste maand van het jaar hier op het zuidelijk halfrond, zaten we weer uren achtereen in het donker. Het lijkt de Gazastrook wel, las ik ergens op het nieuws, en ik dacht: ja maar daar zakt de temperatuur niet tot het nulpunt. De winternachten op de Kaap zijn vochtig en kunnen steenkoud worden. Het klimaat rondom de Tafelberg wordt gevormd door een lange kustlijn en flinke hoogteverschillen. Huizen zijn slecht geïsoleerd en tochtig als veeschuren. Gelukkig brengt de zomer mediterrane warmte. De heuvels zijn gewassen door de winterregens en staan in bloei, de stuwmeren zijn gevuld. De dagen worden langer, de nachten warmer, de energierekeningen draaglijker.

Zuid-Afrika heeft een taaie winter achter de rug. Niet eerder zaten huishoudens, kantoren, universiteiten, scholen, sportscholen, zwembaden, winkels, restaurants, bars, hotels, benzinepompen, treinstations, luchthavens, musea, bibliotheken, apotheken, klinieken en ziekenhuizen zo vaak zonder elektriciteit. De lijst met ongemakken is eindeloos. Niet kunnen koken, geen thee kunnen zetten, niet kunnen pinnen, niet kunnen tanken, in het donker over je sokken heen pissen, glas om, schaar kwijt, lucifers op, wasgoed droogt niet, telefoon bijna leeg, wifi weg, 4G-netwerk overbelast, databundel verbruikt.

Het stoplicht werkt niet en er is hier geen zebrapad; de garage gaat niet open en ik moet naar kantoor. De bakker van tegenover kan zijn gistende deeg niet koelen en moet vier uur eerder opstaan zodat hij een werkende oven tot zijn beschikking heeft. Bij de Portugees om de hoek warmt de kok voorgegrilde kip op boven een gaspit in het koude licht van een batterijlamp. Steeds weer die routine: hoofdlamp op, kaarsen aan, olielantaarn ontsteken. Gezellig, net als in de mijnschacht.

Het jaar is haast voorbij en we hebben in Zuid-Afrika nu 2647 uur zonder elektriciteit gezeten

Leven in het duister heeft aanvankelijk iets romantisch. Een stad zonder straatverlichting; het geronk van dieselaggregaten; een glas wijn, lekker vol tot aan de rand; boekje lezen onder een harige deken; zelf een roman schrijven bij wapperend kaarslicht. Maar na week één is de magie eraf. De vrijheid van een leven zonder verbinding wordt een veroordeling tot de bank. Het gevoel van gezamenlijkheid maakt plaats voor eenzaamheid. Op straat, achter de grens van lantaarnlicht, loert gevaar. Je bent op- en afgesloten. Bordspellen gaan terug de kast in, de legpuzzel het raam uit. Het nihilistisch zuipen lonkt.

Kouwe poten, gewrichten stijf, de wind beukt door het huis. Is dit wat ze iedere dag in de townships doormaken? Gelukkig is het water in de geiser nog warm. Een bad dan maar, en vroeg naar bed.

Twee uur later, een galm door de nacht. Rechtop in bed en klaarwakker. De geluidsinstallatie beneden is aangesprongen. Het licht op de overloop brandt. Buiten loeien de valse alarmen van opstartende beveiligingssystemen. Zou de auto er nog staan?

De energiecrisis in Zuid-Afrika begint in 2007. Energieleverancier Eskom, een staatsbedrijf, is op dit punt in de geschiedenis een speler van wereldformaat. Het werd opgericht in 1923. De Zuid-Afrikaanse goudindustrie schreeuwde om energie en om de vraag bij te kunnen benen bouwde Eskom in rap tempo energiecentrales; waterkrachtcentrales, maar met name kolencentrales. Een bodem vol steenkool, een hongerige economie, algauw kan het land niet meer zonder. 

In de jaren tachtig, wanneer de olietoevoer in Zuid-Afrika opdroogt door een economische boycot van de Verenigde Naties, een drukmiddel tegen de apartheid, biedt steenkool zelfs uitkomst voor de diesel- en benzinetekorten. De Suid-Afrikaanse Steenkool-, Olie- en Gasmaatskappy slaagt erin uit dit zwarte goud vloeibare brandstof te winnen.

In 1991 wordt de apartheid in Zuid-Afrika afgeschaft en na de eerste democratische verkiezingen in 1994 begint Eskom miljoenen zwarte Zuid-Afrikanen op het net aan te sluiten. Onder druk van een quotum wordt een deel van de blanke bedrijfstop vervangen. Om het achtergestelde deel der natie mee te krijgen in de vaart der volkeren, worden contracten die voorheen werden gesloten met mijnbouwgiganten toegewezen aan kleinere partijen. De opgegraven steenkool moet nu, in plaats van over een lopende band vanaf een naastgelegen mijn, per vrachtwagen naar de kolencentrales worden getransporteerd. De afstanden worden groter en de vervoerskosten stijgen. De ruimte voor gesjoemel en handjeklap groeit.

Eind 2007 gaat het mis. Eskom koopt een aantal partijen inferieure steenkool op. Ze zijn deels natgeregend en moeten gedroogd worden voordat er vuur mee kan worden gestookt. Andere ladingen zitten vol steengruis, dat het leidingwerk van de generatoren vernielt. Kolenreserves heeft Eskom niet meer, die zijn met winst verkocht aan het buitenland. Twintig centrales vallen stil. Een desastreuze toestand, omdat de generatoren eerst moeten afkoelen om gerepareerd en opnieuw opgestart te kunnen worden. Er wordt schande gesproken en beterschap beloofd. Die komt niet.

Eskom is vijftien jaar verder en bevindt zich dicht bij de rand van de afgrond. Onder oud-president Jacob Zuma, die een hardnekkig systeem van cliëntelisme invoerde in het overheidswezen, zijn vele miljarden van Eskom verdwenen in de zakken van ambtenaren en aannemers. Integer, kundig personeel is weggelopen en onderhoud aan de energiecentrales is uitgebleven. De gemiddelde centrale is veertig jaar oud en aan vervanging toe, maar daarvoor is geen geld en geen achtervang. Om Zuid-Afrika draaiende te houden is iedere centrale nodig, zeker in de wintermaanden, wanneer de energieconsumptie hoog is. Ondertussen knippen dieven door heel het land kabelleidingen door op zoek naar kostbaar koper. Boze tongen beweren dat ze worden betaald door lieden die het land willen ontwrichten voor politiek gewin, maar het maakt Zuid-Afrikanen allang niet meer uit wie of wat de problemen veroorzaakt. Ze willen hun beschaving terug.

Wanneer de steenkool weer eens nat is van de regen, wanneer er weer een kabel wordt doorgeknipt, of wanneer – zoals in juni dit jaar – personeel staakt voor hogere lonen, schakelt Eskom over op dieselverbranding. Het gaat om miljoenen liters per dag. Het beetje energie dat er nog opgewekt wordt, wordt dan verdeeld over het land. Dat systeem is voor Zuid-Afrikaanse begrippen wonderbaarlijk efficiënt. Stadsdelen worden om beurten van het net afgesloten. Bij kleine problemen een paar uur, bij grote problemen een halve dag. Het land wordt niet altijd evenredig getroffen. De gemeente Kaapstad, die beschikt over de enige kerncentrale van het continent, loopt vaak één stadium achter op de rest van het land. Een app met het actuele stroomrooster houdt je op de hoogte.

De helft van de gemeenten staat financieel aan de rand van de afgrond

Dan is er nog de onverwachte black-out. Op een zaterdag in maart zaten we ineens twaalf uur zonder stroom, ik ben alweer vergeten waarom precies. Plukjes nachtleven draaiden ongestoord door, op diesel en op batterijen. Toen het licht terugkwam, als een golf door de straten, steeg boven Kaapstad applaus op.

Eskom zit klem. Het bedrijf heeft een miljardenschuld en is haast door z’n zwavelstokjes heen. Het ministerie van Financiën is bereid een deel van de schuld op zich te nemen, maar als Eskom omvalt, dan zal de klap de overheid doen wankelen. Ondertussen lopen de betalingsachterstanden van noodlijdende gemeenten op. Gemeentelijke inkomsten, met name die uit belasting, slinken door toenemende werkloosheid en armoede. Ongeveer de helft van de gemeenten staat financieel aan de rand van de afgrond. In augustus dreigde Eskom nog om hoofdstad Pretoria van het net af te sluiten als er niet gauw betaald zou worden voor reeds geleverde energie.

Kortom, er is geld nodig.

Volgens een berekening van marktonderzoeker Intellidex moet Zuid-Afrika omgerekend 28 miljard euro in de bestaande energiecentrales investeren om in 2025 weer over voldoende stroom te beschikken. Dat geld zal van buitenaf moeten komen, maar het investeringsklimaat is weleens beter geweest. De Zuid-Afrikaanse economie kromp in het tweede kwartaal. De regering schrijft die krimp hoofdzakelijk toe aan de aanhoudende problemen bij Eskom. Andere bedrijfsrisico’s in Zuid-Afrika: de kans op werkweigering (een elfdaagse staking van spoorpersoneel deed onlangs dagelijks tot 50 miljoen euro in rook opgaan), de kans op vernieling (bij onlusten in 2021 gingen honderden fabrieken, winkels en warenhuizen in havenstad Durban in vlammen op), de kans op een overstroming (dodelijk noodweer vernielde in april kritieke infrastructuur in Durban) en het risico dat je blijkt te bouwen op andermans erf. Dit jaar werd in Kaapstad de bouw van een imposant bedrijfspark van de Amerikaanse webwinkel Amazon halverwege stilgelegd door de rechter, omdat de bouwgrond ergens rond 1652 door de VOC zou zijn afgepakt van inheemse herders, en daarmee cultureel erfgoed is dat beschermd dient te worden. De bouw is inmiddels hervat, maar Amazon dreigt de stekker uit dit megaproject te trekken bij herhaaldelijke vertraging. Wie er dan voor de al gemaakte kosten, in totaal begroot op zo’n 265 miljoen euro, zal moeten opdraaien – wie zal het zeggen.

Inmiddels zijn de gevolgen van de stroomuitval door heel Zuid-Afrika ingrijpend. Het aantal inbraken en auto-ongelukken nam deze winter toe, het aantal verzekeringsclaims steeg mee, verzekeraars zien zich genoodzaakt hun premies te verhogen.

Op het Zuid-Afrikaforum van discussiewebsite Reddit, doorgaans een vrolijke plek, regende het klachten. Angst, depressie, slaaptekort.

“I have a friend who is on an oxygen machine. When the power goes off, the machine goes off. Oxygen bottles cost a fortune and only last four hours. I worry about her every time the power goes off.”

“On Tuesday our neighbour’s house almost burned down and the house across the street did burn down. Our neighbour’s laptop was plugged in and when the surge of power came, it apparently caused an electrical fire. The same happened with the house across the road.”

“My cat got lost. Probably died.” Het dier ontsnapte nadat het elektrische hek was uitgevallen; de eigenaar woont aan een drukke weg.

Colleges volgen gaat nauwelijks, freelancers lopen klussen mis, ziekenhuizen moeten operaties uitstellen, artsen moeten geboortes begeleiden in het donker. Het zal niet lang duren of het gaat een keer gruwelijk mis.

Er gloort licht aan het einde van de tunnel. Vorig jaar, op een klimaatconferentie in Glasgow, zegden de VS, het VK, de EU, Frankrijk en Duitsland toe samen 8,5 miljard euro beschikbaar te zullen stellen voor de vergroening van de Zuid-Afrikaanse energiesector. Tachtig procent van de elektriciteit wordt hier momenteel nog opgewekt uit kolenverbranding. Eskom is daarmee een grootvervuiler. Maar hoe vergroen je een economie die al met één schepje kolen of scheutje diesel minder in elkaar stort?

In juni zette president Cyril Ramaphosa zijn handtekening onder een grensverleggende overeenkomst. Eskom mag nu – structureel – duizend megawatt aan stroom bijkopen van private bedrijven die op kleine schaal energie opwekken met zonnepanelen en windturbines. In Nederland kunnen daarmee een miljoen huishoudens van energie worden voorzien, in Zuid-Afrika waarschijnlijk meer. Bedrijven en huishoudens kunnen straks zelfopgewekte stroom aan Eskom verkopen en de energiesector zal zo, beetje bij beetje, privatiseren.

Vooralsnog is Zuid-Afrika aangewezen op batterijen. Lithium en magnesium. Wie het zich kan veroorloven, heeft thuis een uninterruptible power supply (UPS), een oplaadbare accu waarop je essentiële apparatuur aansluit. Zodra de stroom wegvalt, kunnen de apparaten dan nog een paar uur door draaien. Wij kochten er een jaar geleden een voor de internetmodem. Tijdens kantooruren kan er doorgewerkt worden en ’s avonds kunnen we in elk geval nog bij Netflix. Sinds onze aankoop verdrievoudigde de prijs van dit model. We koken op gas en zetten, als de zuidooster door het huis beukt, een pan met water op.

De gemeente Kaapstad publiceerde op haar website onlangs een aantal tips om voorbereid te zijn op het ergste: bewaar een stapel bankbiljetten onder je matras, giet heet water in thermosflessen en wacht met doorspoelen tot de stroom terug is. Als de rioleringspompen uitvallen, kunnen de installaties het water niet meer afvoeren, en bij een teveel aan water kan de stront terug omhoog komen zetten.

Het dagelijks leven wordt zo gedicteerd door Eskom. Stroomuitval is onderdeel geworden van de samenleving. Het fenomeen van de roterende black-out heeft zich ook in de taal genesteld. Load-shedding, een zelfstandig naamwoord waar het Nederlands geen vertaling voor biedt, is gemeengoed, met een eigen Wikipedia-pagina en een plek in het Zuid-Afrikaanse woordenboek.

Wie het zich kan veroorloven, laat zich afsluiten van het stroomnet en wordt zelfvoorzienend, maar de meerderheid van de bevolking is aangewezen op een quasi-autarkisch bestaan dat valt of staat bij vindingrijkheid en het vermogen tot aanpassen. In de townships van Zuid-Afrika, de nederzettingen waar de allerarmsten wonen, staat het water velen aan de lippen. Kleine ondernemers lijden inkomstenderving maar ondertussen moet de huur gewoon betaald worden en stijgen de voedselprijzen almaar, door oorlog op een ander continent.

Eskom heeft een verzoek ingediend bij de daartoe bevoegde autoriteit om de energietarieven in april met 32 procent te verhogen. De gestegen dieselprijs is de boosdoener. In een land waar ruim een derde van de bevolking werkloos is, zullen straks nog eens miljoenen zonder werk komen te zitten. Een stevig vangnet bestaat niet in Zuid-Afrika. Deze ramp zal zich in stilte en ongezien voltrekken.

Wie het zich kan veroorloven, laat zich afsluiten van het stroomnet en wordt zelfvoorzienend

Met een beetje gevoel voor drama kun je beweren dat Zuid-Afrika zich na vijftien donkere jaren heeft geschikt naar het lot dat Europese landen ligt te wachten, nu de energievoorziening er wordt bedreigd door een economisch steekspel tussen Rusland en de Europese Unie.

Zuid-Afrika, niet als dystopie, maar als voorland. 

Er zijn lessen te trekken, over de herkomst en de waarde van energie. In Nederland komt stroom uit de muur en water uit de kraan, hier komt stroom via kilometerslange hoogspanningskabels helemaal vanuit de noordelijke provincie Mpumalanga, en water uit de stuwmeren waar je tijdens je bergwandeling langsloopt.

Aan de crisis in Zuid-Afrika komt voorlopig geen einde. Misschien wordt het beter, waarschijnlijk wordt het eerst erger. Dus maar op zoek naar schoonheid in de duisternis. Niet zo lang geleden nog. Eskom roosterde om een wedstrijd van het nationale rugbyteam heen. (Rugby is hier volkssport nummer één.) Het volkslied, waarvan de strofen voorafgaand aan een landswedstrijd traditioneel worden gezongen in het Xhosa, het Zoeloe, het Sesotho, het Afrikaans én het Engels, schalde door de straten van Kaapstad. Allemaal, zingend in hetzelfde schuitje. Even kon er weer geproefd worden van die heerlijke zekerheid dat er altijd genoeg energie zal zijn voor iedereen.

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €4 per maand.