Zo’n campagne over milieuschade gebruikt gevoelens als schuld en schaamte om een gedragsverandering teweeg te brengen. Zijn deze emoties daar echt bruikbaar voor?

“Ik weet niet of je met zo’n campagne over drugsgebruik nou rechtstreeks op schaamte zou kunnen inspelen. We kennen tegenwoordig allerlei vormen van schaamte (cokeschaamte, vleesschaamte, sojaschaamte, enzovoort); die zijn resultaat van een hele lange campagne over de bedreigingen voor het milieu.

“Ik vond het opmerkelijk om te lezen dat het milieuaspect grotere effectiviteit zou hebben op de ontmoediging van drugsgebruikers dan de effecten van criminaliteit. Dat is denk ik omdat het milieuprobleem al veel langer en veel massiever in ons collectieve bewustzijn is binnengebracht – het is al vijftig jaar lang onder de aandacht. Gevoelens van schaamte over de manieren waarop je bijdraagt aan milieuschade vloeien daaruit voort.”

Volgens het onderzoek is er een groot gat tussen wat we vinden en hoe we daar uiteindelijk naar handelen. Kort gezegd: afschuwelijk al die drugsdoden, maar ik ga dit weekend weer een pilletje slikken. Hoe komt dat?

“Schade in termen van de ondermijning van de rechtsstaat wordt nog niet als heel nabij ervaren. Wel eventjes op het moment van zo’n moord, maar ik denk dat het in het collectieve bewustzijn bij incidenten blijft, in tegenstelling tot de milieuschade die langzaamaan wel normaliteit is geworden. Daarbij is milieuschade ook niet incidenteel, we zien het voortdurend om ons heen, in tegenstelling tot de criminelen die vermoord worden. Er is nu een advocaat vermoord, maar de schuld daarvan ligt bij aanwijsbare anderen. Het is niet terug te voeren op onszelf, waardoor er nog veel meer afstand gevoeld wordt dan de effecten op het milieu. Daarnaast is het besef dat de rechtsstaat onder druk staat er denk ik maar bij enkelen. We vertrouwen er nog voortdurend op dat de rechtsstaat werkt, en de politie haar taken vervult.”

Schaamte is het effect van het massief geworden milieuprobleem.

Hoe werkt dat precies – hoe raak je gevoelsmatig betrokken bij groot, abstract wereldleed? Heb je een foto van een uitgemergelde ijsbeer nodig om je iets aan te trekken van de smeltende ijskap?

“Op het moment dat mensen zich concentreren op wat ze zelf doen, is het heel moeilijk om die correlatie aan te geven. Je ervaart niet dat het stukje vlees dat je eet, bijdraagt aan de milieuschade. Het is de grotere massievere aanwezigheid van de bedreiging van het milieu die daarvoor zorgt. Inmiddels vijftig jaar lang wordt het milieuprobleem op een steeds sterkere manier bij ons ingeprent, waardoor het gemakkelijk is geworden dit te verbinden met je eigen handelen. Maar dat hoeft niet te impliceren dat er een directe band is tussen wat jij doet en het grote probleem.”

Uit het rapport van het Trimbos-instituut blijkt dat de drugsgebruiker de gevolgen op het milieu en de criminaliteit eerder ziet als problemen die de overheid dient op te lossen. Hoe ziet u het verband hiertussen?

“Iemand die gaat uitleggen waarom zijn gedrag niet bijdraagt aan het probleem waarop hij wordt aangesproken, toont zich daarmee juist aangesproken. Ook dat is een symptoom van de manier waarop het milieubesef zich van ons meester heeft gemaakt. Juist doordat de drugsgebruiker uitlegt waarom hij het als probleem van de overheid ziet, maakt hij al duidelijk dat hij zich aangesproken voelt.”

Maar waarom het gevoel schaamte – waar komt dat vandaan?

“Het milieuprobleem wordt nu zo sterk ervaren omdat er een angst is voor een grondige vernietiging van ons ecosysteem. Die is zo sterk geworden dat het uitstraalt naar ongeveer alles wat we doen. Aan vliegen, aan vlees eten, aan sojagebruik, op vakantie gaan, noem maar op. Maar je moet niet denken in termen van het aanpraten van schaamte om daardoor het gedrag te veranderen. Het probleem is zo massief aanwezig geraakt, dat het uitstraalt naar zulke gevoelens van schaamte. Schaamte is het effect van het massief geworden milieuprobleem.”