Gij zult door het stof gaan

Een bekend credo uit de wereld van de crisiscommunicatie: als je geschoren wordt, moet je stil zitten. Maak dus geen ontijdige opmerkingen in de media, neem geen overhaaste maatregelen. Reageer niet op elke individuele case die zich aandient. De onlangs ingestelde commissie-Deetman zal de archieven in duiken en verklaringen afnemen om zo veel mogelijk oud zeer boven tafel te krijgen. Alleen op die manier is er een realistisch beeld te krijgen van aard en omvang van het seksueel misbruik op internaten en seminaries.

Soms moet reageren wél. Het was goed dat bisschop Ad van Luyn onlangs via zijn woordvoerder toegaf dat hij weet had van misbruikgevallen in zijn tijd bij de salesianen. Daardoor nam hij de journalistiek wind uit de zeilen: een ontkennende bisschop met een zweem van verdenking is nu eenmaal een aantrekkelijker prooi. Het zal nu de commissie-Deetman zijn die de rol van Van Luyn zal beschrijven. Tot die tijd zal hij er zelf over zwijgen.

Met alle respect: oud-kardinaal Simonis (78) op tv kan echt niet meer. Niet alleen vanwege zijn uitglijer (“Wir haben es nicht gewusst”) maar ook omdat geestelijken van zijn generatie en positie in de publieke perceptie simpelweg nooit meer geheel vrij van verdenking zullen zijn. Zij zijn niet de aangewezen personen om de kerk naar buiten toe te verdedigen. Dat moeten mensen doen van een nieuwe lichting, die uitstralen dat het er tegenwoordig anders aan toe gaat dan vroeger.

Als er dan toch naar buiten moet worden getreden, doe dat dan met één woordvoerder namens de top van de rooms-katholieke kerk. Simonis sprak vorige week op persoonlijke titel in Pauw & Witteman, maar bij het televisiepubliek – waaronder een onbekend aantal slachtoffers – gaat die nuance verloren. Er zit nu eenmaal de machtigste man uit de Nederlandse Rooms-Katholieke kerk van de afgelopen decennia. Zijn woorden stralen af op de zittende bisschoppen, die zich ongetwijfeld hebben zitten verbijten: zij worden immers aangekeken op het hoogst ongelukkige optreden van hun voorganger. Bisschop Gerard de Korte van Groningen-Leeuwarden is woordvoerder van de bisschoppenconferentie op dit onderwerp. Laat hem opdraven op televisie en niemand anders.

Het is belangrijk dat slachtoffers en (andere) gelovigen niet de indruk krijgen dat de kerk de misbruikzaken afdoet als geïsoleerde incidenten. Het is inmiddels voor iedereen duidelijk dat het misbruik zich kon voordoen doordat het systeem faalde: daders werd de hand boven het hoofd gehouden, niet zelden waren het zelfs de slachtoffers die werden gestraft. Het is de baas van het systeem, en op aarde is dat de paus, die in hoogste instantie door het stof moet. De brief die hij onlangs deed uitgaan, is niet voldoende. Hij moet tijdens een openbare zitting verhalen van slachtoffers aanhoren. Daarna moet hij concrete maatregelen afkondigen om herhaling te voorkomen, zodat de slachtoffers tenminste het gevoel hebben dat er lering is getrokken uit hun getuigenissen.

Katholieke jongensinternaten bestaan inmiddels niet meer in Nederland. Dat is een voordeel. Niet alleen voor de jongetjes, om voor de hand liggende redenen, maar ook voor de kerk. Die kan de misbruikkwesties presenteren als een onwelkome erfenis van het verleden, als iets waar de tijd zelf een einde aan heeft gemaakt.

Het is altijd gevaarlijk om gebeurtenissen uit het verleden te beschouwen met de kennis van nu. Toch moet de kerk dat nu doen: al het andere zal verkeerd worden opgevat. Je zou over het toedekken van het misbruik kunnen beweren dat ‘het vroeger nu eenmaal zo ging’, dat de schade van seksuele handelingen bij kinderen destijds nog niet ten volle werd ingezien, dat de kerk toen nog geslotener was dan nu. Het is een kansloze verdediging, die niet zal worden begrepen en als kwetsend zal worden ervaren. Niet doen.

Het mag niet zo zijn dat er binnen de katholieke kerk na 2010 nog structurele misstanden op het gebied van seksueel misbruik opduiken. Dat zou het vertrouwen in de kerk blijvend ondermijnen. De kerk moet daarom actief zichzelf onderzoeken en voorkomen dat er ooit nog lijken uit de kast komen vallen. Alle bevindingen moeten de openbaarheid in. Dat vergroot het vertrouwen dat de kerk écht kritisch is ten opzichte van zichzelf.

Het zal, ook vele jaren na dato, door niemand worden begrepen wanneer er geen koppen gaan rollen in de hoogste gelederen van de katholieke kerk. Enkele hoge Ierse geestelijken traden al af, meest recentelijk bisschop John Magee, omdat ze in het verleden niet adequaat hadden opgetreden bij meldingen van misbruik. Het zou goed zijn wanneer geestelijken die stap uit eigen beweging zetten, om zo in elk geval het signaal te geven dat de kerk over zelfreinigend vermogen beschikt. Dat de paus volgens berichten in The New York Times zélf in het verleden ook niet kordaat is opgetreden bij seksueel misbruik, is iets dat hij met overtuigende tegenbewijzen moet pareren. Hoe langer de paus zelf onderwerp van discussie is, hoe fragieler zijn morele gezag wordt.

De reputatie van de rooms-katholieke kerk bevindt zich in een diep dal. Cosmetische veranderingen om het tij te keren zullen niet voldoende zijn. Dit is dé gelegenheid voor hervormingsgezinde krachten om zich te laten gelden. Niet door de boodschap van de kerk inhoudelijk te veranderen, maar door de organisatie zélf aan te pakken. De kerk heeft het imago van een in zichzelf gekeerd, streng hiërarchisch vormgegeven bastion. De werkelijkheid kan anders zijn, maar dat moet dan wel inzichtelijk worden gemaakt. Het moet duidelijk worden dat de kerk van nu anders is dan de kerk van toen. Daarom moet er nú een stap voorwaarts worden gemaakt in de communicatie met de buitenwe- reld. Wij wachten op de eerste twitterende bisschop.

Welke schadeloosstelling ook zal worden vastgesteld, het past de kerk niet om deze aan te vechten. Het zal lang niet altijd bewezen kunnen worden dat psychische klachten herleidbaar zijn tot het misbruik van tientallen jaren geleden. Maar dat is nu even niet het punt; de kerk moet een royaal gebaar maken naar de slachtoffers. Niet alleen voor hen, maar ook uit eigen lijfsbehoud.