De langverwachte biografie van Theo van Gogh dendert door als een rollercoaster, bijna zevenhonderd pagina’s lang. Jaap Cohen heeft de biografie vol verwondering, begrip en empathie geschreven, een hemelsbreed verschil met de biografie over Ischa Meijer, die een behoorlijke zuurgraad kent. De bolle Gogh is ook een perfect tijdsbeeld van de tijdgeest van vooral de jaren ‘80 en ‘90 – Cohen is gepromoveerd historicus – en vooral voor generatiegenoten van Van Gogh is het een sentimental journey. 

Mensen als Theo worden niet meer gemaakt. Ik mis die bolle op zijn fietsje, net zoals ik Herman Brood op zijn step mis. En mijn god, wat kon Theo iedereen op stang jagen en het bloed onder de nagels vandaan halen. De Bolle Gogh krijgt van mij vijf ballen. 

Ik sprak Jaap Cohen over zijn opus magnum waar hij zeven jaar aan gewerkt heeft.

JC: “Op het internet schreef iemand eens: ‘de zoon van Job Cohen, die de biografie van Theo van Gogh schrijft, dat is net alsof de zoon van Himmler de biografie van Anne Frank schrijft.’ 

“Vond ik wel creatief bedacht… Ik heb natuurlijk van tevoren wel even nagedacht. Ben ik wel de aangewezen persoon om het te doen? Maar ik had gewoon heel erg veel zin om dit boek te schrijven. Het zou wel zonde zijn om het niet te doen, alleen omdat ik ‘de zoon van’ ben. 

“Tien jaar geleden zat ik met mijn vriendin op de Kaapverdische Eilanden. We waren een beetje aan het brainstormen op het strand, met een glaasje rum: wat zou ik de komende jaren eens gaan doen. Mijn vriendin zei: ‘schrijf de biografie van Theo van Gogh!’ Ik was altijd wel gefascineerd door hem en ging googelen. Ik zag alleen een post van een 17-jarige jongen die vroeg of iemand hem een goede biografie van Theo van Gogh kon aanraden, want hij hoorde altijd over die man, maar wist niet precies wat hij allemaal had gedaan. Er was nog geen biografie. Ik ben zelf in 1980 geboren, kende Theo vooral van de televisie in de jaren 90, en met name van zijn shows voor Veronica en van zijn interviews. 

“De Bolle Gogh gaat vooral over het leven van Theo. Over de moord en de nasleep daarvan is al genoeg geschreven. Theo is nog steeds springlevend. Ik heb Google Alerts aanstaan en elke week duiken er wel tien artikelen op waarin hij wordt genoemd door mensen die door hem geïnspireerd zijn. Of door zijn manier van interviewen. Of gewoon door dingen die hij zei. Hij kon enorme impact hebben op mensen. Veel geïnterviewden vertelden mij dat hij maar tien minuten met je hoefde te praten en dat je dan het idee had dat jij de enige was op de hele wereld voor hem, en dat hij jou het beste begreep. 

“Theo was extreem intens in zijn vriendschappen en in zijn vijandschappen. Ruzie was voor hem een interessante vorm van contact. Al die mensen die hij constant liep uit te dagen, dat zuigen, en maar wachten tot ze iets terugdeden. Dan dacht hij: ‘nu heb ik beet, en nu ga ik door’.

“Neem zijn onophoudelijke guerrilla’s tegen Leon de Winter, Hugo Brandt Corstius en Thom Hoffman. In zijn eerste bundel, De Weldoener, beledigde hij tientallen prominente figuren uit de filmwereld op een zo grof mogelijke manier. Hij stuurde de bundel naar al die mensen op. Meestal kreeg hij geen reactie, maar Adelheid Roosen stuurde een ironisch briefje terug: dat ze best haar tarieven wilde laten weten als hij wilde dat ze het zou recenseren: 3000 gulden per pagina. Precies de reactie waar Theo op hoopte. Een jaar later stond ze met een foto op de cover van zijn tweede bundel, getiteld Mijn favoriete graftak. Weer een paar jaar later hebben ze het bijgelegd en heeft Van Gogh een scenario van haar verfilmd.

“Het heeft lang geduurd voordat er een biografie van Theo van Gogh kwam. Max Pam is er ooit aan begonnen, maar die stond erg dicht bij Theo, dat maakte het wellicht lastig. Hij heeft na jaren research zijn bandjes met interviews en aantekeningen ruimhartig aan mij overgedragen. Aan materiaal kwam ik niet tekort, dat was echt overstelpend. Mijn manuscript werd ook steeds dikker. Nu zou een dun boekje niet bij Theo passen, maar ik heb er in de afgelopen zomer toch nog 32.000 woorden uitgehaald. Kill your darlings. Ik had nog zo’n honderd interviews extra kunnen doen, maar op een gegeven moment moet je gewoon een streep trekken.

“De moeilijkheid van de biografie is dat Theo op zoveel verschillende terreinen actief was: films, interviews, tv-shows, columns, boeken en dan nog vijftien brieven per dag schrijven en dan ook nog eens de hele dag bellen. En al die relaties tussendoor. Die honderden vriendinnen, dat was ook een dagtaak. Hij sliep maar vier, vijf uur per nacht. Hij is maar zevenenveertig geworden, maar had drie levens achter de rug. Toen hij werd vermoord, was hij eigenlijk ruim honderdtwintig. 

“Hij was de beste tv-interviewer van zijn generatie. Ik heb honderden interviews bekeken. Het waren nooit van die voorgeproduceerde, voorspelbare gesprekken. Hij bedacht een hele goede eerste vraag, vanuit zijn instinct. Aan Jan des Bouvrie: ‘zou je een elektrische stoel kunnen ontwerpen?’ Theo wist precies op welke pijnpunten hij moest drukken. Maar hij deed dat op een zodanige manier dat de gast zich niet ongemakkelijk ging voelen. De gesprekken gingen ergens over, waren enorm spannend.

Theo is maar zevenenveertig geworden, maar had drie levens achter de rug. Toen hij werd vermoord, was hij eigenlijk ruim honderdtwintig.

“Theo noemde zichzelf altijd gekscherend ‘De Bolle Gogh’, vaak ook ter afsluiting van brieven. ‘Dikke kussen van de Bolle Gogh’. Ik vond de titel daarom heel passend, vanwege Theo’s zelfspot en vanwege de ruimte die hij altijd innam, fysiek en figuurlijk. Hij was alom aanwezig in de jaren 80 en 90. Het was een uitdaging om Theo in een boek te vangen. 

“Ik werd geïnspireerd door de geweldige biografie van Lyndon Johnson van Robert Caro. Caro begon er in 1973 aan. Hij ging een paar jaar op het platteland in Texas wonen, waar Johnson vandaan kwam, gewoon om te voelen en te ruiken hoe het daar was, hoe het was om daar op te groeien. Een jaar of negen later kwam het eerste deel uit, over de eerste dertig jaar van Johnson’s leven. Daarna heeft hij nog drie andere delen gepubliceerd. Allemaal 800, 900 pagina’s. Caro is nu achtentachtig en met het laatste deel bezig. Ongelooflijk. Het motto van Caro is: turn every page. Je wordt helemaal meegezogen in die biografie. 

“Theo vertelde tegen iedereen die het maar wilde horen dat hij met zijn moeder naar bed was geweest. Dat zou natuurlijk voer voor psychiaters en biografen kunnen zijn. Een klassiek Oedipuscomplex. Het zou een verklaring kunnen bieden voor zijn gedrag, zijn bindingsangst, zijn verlatingsangst. Ik heb er nogal mee geworsteld en er ook met Anneke, zijn moeder, over gesproken.

“Anneke zegt dat niet waar is, Theo beweerde van wel. Ik ben blij dat ik het op tafel heb gelegd in Wassenaar, maar verder kon ik er uiteindelijk weinig mee. Anneke erkende wel dat er in de jaren zeventig ooit iets is voorgevallen tussen haar en een schoolvriendje van Theo. Dat kan natuurlijk een behoorlijke impact op het leven van Theo hebben gehad. Ik kan me goed voorstellen dat hij zich dat verhaal heeft toegeëigend, als het ware, zodat hij niet de passieve omstander is, maar juist de actor zou zijn. Theo was geen echte fabulant zoals Boudewijn Büch, hij was meer van de verdichting en de vervorming. Er zat altijd een kern van waarheid in. Hij blies zijn rol in zijn verhalen altijd enorm op. 

“Tsja, hoe zou Theo van Gogh gereageerd hebben als hij vernam dat uitgerekend de zoon van burgemeester Cohen zijn biografie zou hebben geschreven… Dat was vast een wervelende tekst geworden, met in de hoofdrol ‘de Grote Scenarioschrijver Hierboven’.”

Jaap Cohen
De bolle Gogh
Querido
€34,99

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.