Spitting image

Vorige week publiceerde Trouw een foto van een Israëlisch kunstwerk dat tentoongesteld werd in een galerie in Tel Aviv. Het betrof een levensgroot beeld van voormalig generaal en politicus Ariel Sharon, in comateuze toestand leunend tegen de kussens van een ziekenhuisbed, in pyjama en aan het infuus. De borst van het kunstwerk beweegt op en neer door middel van een beademingsapparaat. Dit is vanzelfsprekend niet Sharon zelf – die ligt een eindje verderop al bijna vijf jaar lang in een ziekenhuis te vegeteren na een zwaar herseninfarct – maar een griezelig natuurgetrouwe replica, een soort wassen beeld. Het kunstobject lijkt zo echt dat zelfs de in de krant afgedrukte foto ervan een foto van een echt mens lijkt. Pas als je de tekst leest die erbij staat, weet je dat je niet naar een foto van Sharon zelf zit te kijken, maar nog weigeren je ogen dat te geloven.

De bedoeling van dit kunstwerk was overigens om de politieke situatie van Israël te verbeelden

: het lichaam leeft, het hart klopt, maar voor de rest zit er geen muziek meer in. Geheel los van de inhoudelijke boodschap die de kunstenaar wil brengen, kun je je afvragen of een beeld van een levend persoon op die manier gebruikt mag worden. Er zit iets in het beeld (en dus ook de foto) dat walging inboezemt, en het rare is dat de walging toeneemt als je weet dat het namaak is. Kunst imiteert het leven, dat is genoegzaam bekend, maar niet voor niets staat Madame Tussaud’s wassenbeeldenmuseum helemaal onder aan de statusladder van toeristische culturele attracties. Mensen met culturele belangstelling gaan naar highbrow musea om naar beeldende kunst te kijken, terwijl de lust om je te vergapen aan levensechte replica’s van beroemde mensen meer iets is voor cultuurbarbaren. Een kwestie van smaak versus wansmaak.

Ten faveure van het wassenbeeldenconcept kan worden aangevoerd dat personages tenminste in hun stereotiepe fleur worden uitgebeeld. Ze zijn niet geboetseerd in lamme vorm aan de bar hangend of kotsend voor de wc of liggend op hun doodsbed. Zou dat wel gebeuren, bijvoorbeeld onder het mom van pastiche, dan zou het waarschijnlijk wél het stempel echte kunst krijgen (met als onvermijdelijk gevolg dat de hele elite zich er meteen heen zou spoeden). Maar de sculptuur van Sharon is geen pastiche of parodie, het is een exacte nabootsing van zijn actuele persoon in deplorabele omstandigheden. Hooguit klopt de kleur van zijn pyjama niet.

Mensen in coma zien er doorgaans niet heel afschrikwekkend uit. Toch bestaat er een drempel voor het maken van foto’s en filmpjes, omdat comateuzen zelf geen toestemming kunnen verlenen en omdat ze in een beklagenswaardige toestand verkeren. Mensen die om een of andere reden op de foto moeten, willen er doorgaans zo voordelig mogelijk op staan, tenzij het doel van de foto iets anders is, medelijden opwekken bijvoorbeeld. In dat geval moet de afgebeelde er juist zo zielig mogelijk uitzien. Hoe dan ook, de Sharon-sculptuur heeft helemaal geen medelijden van het publiek nodig, integendeel: de kijkers hebben te maken met een vorm van geëngageerde kunst die iets duidelijk wil maken over politiek. Het lijkt nogal voor de hand te liggen dat hijzelf dat als een schending van zijn privacy en van zijn lichamelijke integriteit zou zien. Sharon mag dan vegetatief en hersendood zijn, hij ligt nog niet onder de groene zoden en hij is nog niet echt dood. Zo’n quasi-ademend beeld is toch een beetje een verkrachting van de bijna-dode Sharon.

Waarom boezemt een driedimensionaal exacte kopie van een comateus persoon meer afkeer in dan de persoon zelf in identieke conditie (of desnoods een foto van de persoon zelf)? Omdat de kopie en de nagebootste persoon niet meer van elkaar te onderscheiden zijn. In de film Invasion of the Body Snatchers (er zijn veel remakes van) annexeren buitenaardse peulen de lichamen van mensen. Mens en buitenaards wezen zien er aldus precies hetzelfde uit en de mensgeworden peulen gedragen zich ook niet spectaculair buitenaards. Je zou zeggen: wat kan het schelen, zolang het eruitziet als een mens en zich gedraagt als een mens, waarom zou je moeilijk doen? Maar juist het feit dat de twee levensvormen niet van elkaar te onderscheiden zijn, voert de horror op tot ongekende hoogte.

Sharons lichaam is gestolen door een body snatcher. Alles voor de kunst natuurlijk, maar moreel verwerpelijk blijft het.