Hoe Europeanen elkaar zien
U, ik, de Franse buurman op de camping… we hebben allemaal een verbogen wereldbeeld, zo meent hoogleraar Europese Studies Joep Leerssen. Onze blik op de wereld hangt namelijk aan elkaar van stereotypen en denkbeelden van anderen, waarvan de juistheid uiterst betwistbaar is. Op zichzelf geen probleem, zolang we ons er maar van bewust zijn.
Spiegelpaleis Europa, het essay over dit onderwerp van imagoloog Leerssen – zo heet iemand die de beeldvorming rondom nationale eigenaardigheden bestudeert – had op een slechter moment in de winkel kunnen liggen.
De discussie over de gedeelde (of juist niet gedeelde) waarden van ‘Europa’ is vol op stoom: in de media hoor je steeds vaker dat een gezamenlijke Europese munt niet werkt omdat inwoners van de luie zuidelijke landen nu eenmaal anders zijn dan die van de koele noordelijke. Leerssen herleidt deze stereotype noord/zuid-tegenstelling tot de simpele polariteit tussen het verstand en het, lager gelegen, hart.
In de klassieke temperamentenleer maakte men al onderscheid tussen het noordelijke, koude humeur en het zuidelijke, warmbloedige. Montesquieu op zijn beurt bracht deze leer in zijn De l’esprit des lois (1748) in verband met de samenlevingsvormen van de Europese landen.
Hiermee schiep hij de voorbode van het huidige stereotype van het noorden als individualistisch, bedachtzaam en moralistisch, en het zuiden als, zoals Leerssen het noemt, ‘één grote Bertolli-reclame’. Ondanks legio tegenvoorbeelden (men neme robuust-katholiek Polen, waar de mensen allerminst kil en rationeel zijn), gebruiken we dat nog steeds.
Zo leidt Leerssen ons op een speelse manier door de ‘omgevallen boekenkasten’ in zijn hoofd, van Odysseus tot Het respijt van de Primo Levi, en van Willem Tell tot de Graaf van Montecristo van Alexandre Dumas.
De schrijver kan frivool uit de hoek komen: “Theseus, Klein Duimpje en Hans en Grietje gebruiken draad, kiezelsteentjes of broodkruimeltjes om een tracé te markeren… Zij hebben nog geen weet van de brainwave van Daedalus, die ons heeft geleerd dat elke plaats te begrijpen is als een plattegrond, als je er maar aan kunt ontstijgen.”
Maar er zijn ook zinnen die minder aanspreken, een tweede lezing vereisen, en zo af en toe zelfs om woordenboek vragen (zo stond het werkwoord ‘etioleren’ schrijver dezes niet meer zo helder voor de geest).
Desalniettemin: wie wandelend citatenregister Leerssen ooit heeft horen spreken, weet dat hij een enorme hoeveelheid Europese cultuurkennis met zich meedraagt en daar met een bepaalde laconieke geestdrift over kan verhalen.
Ook op schrift schroomt de professor niet om historische figuren in alle talen aan te halen en dwars door de geschiedenis heen verbanden te leggen, daarmee zijn lezers menig aha-erlebnis aanreikend.
Leerssen wil met zijn essay bereiken dat we naar onszelf kijken door de bril van anderen. Welke stereotypen handhaven we, zowel binnen Europa als daarbuiten? En uit welke contrasten komen ze voort? Dan begrijpen we onze eigen kijk op de Europese buren misschien ook wat beter.
Joep Leerssen: Spiegelpaleis Europa – Europese cultuur als mythe en beeldvorming. Vantilt, € 19,95. Ook via www.ako.nl.
