Zwembadpas, gangstermeisje & mensbaksels: kent u deze literaire taalverrijkingen nog?
De Taalwerkplaats zal voor Van Dale de Nederlandse versie van het Roald Dahl Woordenboek. Van aaien tot zozymen, een écht woordenboek met gewone en buitengebruikelijke woorden gaan maken; een eerbetoon aan de taalcreaties van Roald Dahl. De Britse kinderboekenschrijver, overleden in 1990, zou op 13 september 2016 honderd worden.
Dat jubileum wordt wereldwijd gevierd met vernieuwde uitgaves van zijn kinderboeken. Elke maand wordt er één boek in een nieuw jasje gestoken. Een van Dahls bekendste verhalen, dat van de Grote Vriendelijke Reus (De GVR, 1982) komt dit jaar ook opnieuw tot leven in de door Steven Spielberg geregisseerde boekverfilming The BFG.
In verhalen als De GVR en Sjakie en de Chocoladefabriek husselde Roald Dahl met woorden waardoor er nieuwe woorden, als ‘mensbaksels’ ontstonden die een belangrijke rol gingen spelen in menig kindervocabulaire. En niet alleen in Groot-Brittannië, want de boeken werden succesvol in veel talen vertaald. Huberte Vriesendorp nam het grootste deel van de vertaling van de kinderboeken naar het Nederlands voor haar rekening. De ‘whizzpopping’ zijn in het Nederlands ‘flitspoppers’ geworden, oftewel winden die je een eind in de lucht laten vliegen.
Zwembadpas
Literatuur maakt niet alleen gebruik van taal, maar maakt ook taal, zo blijkt weer uit het Roald Dahl Woordenboek. Kinderen en schrijvers zijn de personen bij uitstek om tot creatieve nieuwe woorden te komen. En de volwassen auteur die er in slaagt in de belevingswereld van het kind te kruipen weet ook wel vaker tot de Van Dale door te dringen.
Kees Bakels’ zwembadpas (voor hem ‘een geluk in ’t leven, voor als je ‘es goed opschieten wou’), bedacht door leraar en schrijver Theo Thijssen is een begrip in de Nederlandse literatuur, maar ook cultuur daar waar er in 2001 zelfs een Dag van de Zwembadpas georganiseerd werd. Ook de Van Dale nam het woord op en beschreef het zelfstandige naamwoord als ‘manier van lopen waarbij men voorover helt en met de armen heen en weer zwaait’.
En wat dacht u van een gangstermeisje? Gewoon een jonge vrouw die veelvuldig in kringen van criminelen verkeert toch? Ja inderdaad, maar wel naar de titel van de gelijknamige roman van Remco Campert uit 1965. Dat Camperts ‘vurrukkulluk’ nog niet is opgenomen in het woordenboek is wellicht omdat het verwarrend zou worden met de oorspronkelijke spelling, maar eveneens bij iedereen bekend.
Bij Big Brother, (‘Big Brother is watching you’) denkt iedereen al snel aan camera’s en de toestand in de wereld waarin niks ongezien gedaan kan worden. Word je niet door god in de gaten gehouden, dan is het wel door Google. En misschien denkt u zelfs wel aan de televisieshow waarbij mensen 24/7 gefilmd werden. Terecht, maar Big Brother was eerder de personificatie van de dictatoriale, almachtige staat in de roman 1984 van George Orwell.
Wanneer iemand als quasimodo wordt omschreven snapt men meteen dat het om een misvormd persoon gaat, ook zonder Victor Hugo’s roman gelezen te hebben. En over niet al te knappe mensbaksels te spreken; een frankenstein is een door de mensenhand geschapen gedrochtelijk wezen, naar de romanfiguur van May Wollstonecraft Shelley.
Een paardenfluisteraar is een vertaalde term die het in het Nederlands ook gered heeft, afkomstig van de roman The Horse Whisperer. De term ‘La vie de bohème‘ naar de Franse roman Scènes de la Vie de Bohème (1851) is niet vertaald, maar wel opgenomen in ons woordenboek en betekent zoveel als een ongebonden, onconventionele levensstijl. Goed passend bij kamertjeszonde, ontleend aan de titel van een roman van Heijermans uit 1897, wat ontucht en benepenheid betekent. Deze romantitelterm wordt ook in verband gebracht met de politiek wanneer men spreekt van de Eerste- en Tweede Kamertjeszondes.
Helemaal uit Rusland overgewaaid is de extreem lamlendige oblomov. Vernoemd naar de hoofdpersoon uit de gelijknamige roman van Ivan Gontsjarov. De roman stamt uit 1859, maar oblomov en zelfs oblomovisme werden in 2011 toegevoegd aan ons woordenboek, omdat het een veelgebruikt begrip was geworden in de sociologie. De naam werd synoniem voor luiheid en overbodigheid.
Waar woorden als ‘twitteren’ en ‘selfie’ vandaan komen kunnen we nog gemakkelijk herleiden. Sommige van de bovenstaande woorden zijn echter zo gebruikelijk geworden dat je misschien zou vergeten dat ze ooit alleen in een roman bestonden. Wie weet dat sommige van Roald Dahls creaties nadat ze in hun eigen woordenboek zijn verschenen in de ‘grote mensen’ Van Dale komen.
