Houdt het dan nooit op? Blijven mensen elkaar tot in eeuwigheid bestoken met bommen en granaten? Is oorlog voeren iets dat gewoonweg in de mens zit en waartegen niets valt te doen? Aan het einde van een jaar waarin de wereld in brand leek te staan, dringen deze vragen zich op. 

“Oorlog voeren is de meest irrationele activiteit van de mens,” zegt militair historicus Christ Klep. “Want wat heb je nou aan doodgaan? Wat heb je aan verregaande verwoesting? We hebben veel meer te winnen bij vriendelijkheid en samenwerking. Oorlog is dus een heel irrationele activiteit, maar de mens probeert hem altijd met de meest rationele argumenten te rechtvaardigen. Bijvoorbeeld met het argument dat de wereld er beter van zou worden. Je gaat verschrikkelijk sterven, maar het is wel voor het goede doel. Absurd.”

Christ Klep studeerde Ruslandkunde, maar kwam na zijn studie ‘eigenlijk bij toeval’ terecht bij de Sectie Militaire Geschiedenis van het ministerie van Defensie. Hij werkte er bijna tien jaar. Het waren de jaren negentig, de periode rond de val van Srebrenica, toen in Nederland allerlei morele vraagstukken zich pijnlijk opdrongen. 

“Vragen als: wat is moed? Wat is lafheid? Wat is rationeel en irrationeel? Wat betekent het om mensen te beschermen?” zegt Klep. “Ik wist niets van het leger en vond de militaire wereld een heel rare wereld, maar ik was er ook door gefascineerd. Want hoe komt een mens ertoe oorlog te voeren? En dan vaak ook nog eens heel enthousiast? Weinig fenomenen roepen zoveel afschuw, maar ook zoveel enthousiasme op als oorlog.”

Waar komt dat enthousiasme vandaan? Komt dat omdat oorlog voeren in de mens zit? 

“Over die vraag is veel discussie gevoerd. De ene school zegt: het zit in het DNA van de mens. Hij wíl vechten. Het is een erfenis van prehistorische tijden, toen hij op beesten joeg. Er is ook een school die zegt: vechten is aangeleerd. Politieke leiders zien dat je voordeel kunt halen uit vechten. Je kunt er voedsel mee verwerven, grondstoffen en macht. De mens wil misschien vanuit zijn biologie niet vechten, maar ja, die landbouwgronden bij de buren… 

“We zijn nu zo’n beetje uitgekomen bij het inzicht dat het allebei waar is. Het zit in ons DNA, maar we kunnen het onder controle houden. 

Weinig fenomenen roepen zoveel afschuw, maar ook zoveel enthousiasme op als oorlog.

Christ Klep, militair historicus

“Maar ja, zolang de mens bereid is om onder het mom van rationele doelen heel irrationele dingen te doen, is er van controle vaak weinig sprake.”

“We noemen oorlog vaak onmenselijk, maar het is wél iets wat mensen doen. Je kunt bijna geen andere conclusie trekken dan dat het in de mens zit,” zegt filosofe Désirée Verweij. “Mensen zijn in sommige opzichten net dieren. En als je naar het dierenrijk kijkt, zie je ook strijd. Groepen chimpansees die op een plek wonen waar schaarste is, gaan elkaar te lijf, zelfs met stokken. Dat is een soort oorlogvoering.” 

Désirée Verweij was bijna een kwarteeuw hoogleraar filosofie en militaire ethiek aan de Nederlandse Defensie Academie. Net als Christ Klep kende ze de militaire wereld niet. Ze kwam er terecht na een tip van een collega over een vacature. Ze begon net als Klep in de jaren negentig, na de val van Srebrenica. “Dat was toen nog een open wond,” herinnert ze zich. 

Ze raakte gefascineerd door het denken over militaire ethiek en publiceerde veel over de traditie van de rechtvaardige oorlog. Want hoewel mensen op een vreselijke manier oorlog voeren, bestaat er ook een eeuwenoude denktraditie over hoe dat op een rechtvaardige manier zou kunnen. De oude Grieken en Romeinen deden dat al. 

“Er zijn in alle culturen mensen geweest die nadachten over de criteria voor rechtvaardig oorlog voeren,” zegt Verweij. “De traditie van de rechtvaardige oorlog kun je plaatsen tussen twee uitersten: het pacifisme en het realisme. Pacifisten zeggen: je mag nooit geweld gebruiken; oorlog is per definitie verwerpelijk. Gandhi is daar een voorbeeld van. In de jaren zestig was die stroming heel duidelijk aanwezig. Make love, not war. Mensen dachten dat je zonder oorlog zou kunnen. Tegenwoordig zijn er nog maar weinig mensen die dat denken. 

“Het andere uiterste is een vorm van realisme. Die stelt: ja, oorlog is vreselijk, maar shit happens en daar is verder niets aan te doen. Een extreme positie daarin is: je moet niet proberen regels voor oorlog voeren te maken, want daar houden mensen zich toch niet aan. Dus tja, laat maar gebeuren. 

“Tussen die uitersten zit de traditie van de rechtvaardige oorlog. Die denkers zeggen: je moet wel degelijk regels maken. Uit die lange traditie zijn de Conventies van Genève en het humanitaire oorlogsrecht voortgekomen.” 

Maar hoe voer je op een rechtvaardige manier oorlog? 

“De kern is de juiste intentie. Dat je geen oorlog voert uit eigenbelang, maar om mensenrechten te beschermen of een onrechtvaardigheid recht te zetten.” 

Maar hoe stel je die juiste intentie dan vast? Politici kunnen mooie verhalen ophangen maar ondertussen toch uit eigenbelang handelen. 

“Precies. De juiste intentie is een tricky begrip, dat heel moeilijk is vast te stellen. Je kunt het eigenlijk alleen achteraf bepalen, als je de effecten van die oorlog ziet. 

“En dan heb je nog het probleem dat de intentie goed kan zijn, maar dat het helemaal verkeerd uitpakt. Je kunt een oorlog beginnen om mensenrechtenschendingen tegen te gaan, maar door de middelen die je inzet juist nog meer mensenrechten schenden.” 

De weg naar de hel is geplaveid met goede intenties… 

“Ja, en daarom zijn er behalve de juiste intentie meer criteria. Een daarvan is proportionaliteit. Als jij voorziet dat de schade veel te groot gaat worden, moet je stoppen. Er is ook het criterium dat een oorlog uiteindelijk langdurige vrede moet bewerkstelligen.” 

Als je deze criteria hanteert, zijn er maar weinig rechtvaardige oorlogen geweest. Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: Israël voert oorlog tegen Hamas met de juiste intentie, namelijk de Israëlische bevolking beschermen tegen terreurdaden. Maar vervolgens is het geweld disproportioneel en is er geen uitzicht op langdurige vrede.

“Die criteria zijn geen checklist die je kunt afvinken. Je moet ook kijken naar de context. Bij het voorbeeld van Israël en de Palestijnen moet je veel verder teruggaan. Terug naar de Balfour-verklaring en ideeën over een land creëren voor Joden in een gebied waar al Palestijnen wonen. Dan begint al een proces waarin je vraagtekens kunt plaatsen bij de rechtvaardigheid ervan. Daarom is het criterium dat een oorlog uiteindelijk moet zorgen voor langdurige vrede zo belangrijk. Want zoals Plato al zei: er zijn verschillende soorten vijanden en je hebt vijanden met wie je uiteindelijk toch verder zult moeten leven. Dat betekent dat een oorlog nooit zo extreem mag zijn dat je in een geweldsspiraal terechtkomt. 

“Sun Tzu, de schrijver van De kunst van het oorlog voeren, zei: voer bij voorkeur geen oorlog, maar als het dan toch moet, heel kort. Zo kort mogelijk. Ook voor Sun Tzu was dat vanuit de gedachte dat je toch ook weer verder moet met degene die eens je vijand was. 

Groepen chimpansees die op een plek wonen waar schaarste is, gaan elkaar te lijf, zelfs met stokken.

Désirée Verweij, filosofe

“Maar als we naar de geschiedenis kijken, moeten we concluderen dat het heel moeilijk is om die principes van juiste intentie en proportionaliteit vast te houden. Want mensen worden geleid door woede en wraakzucht. Ze voelen zich vernederd en willen vergelding. Die heel basale emoties schakel je niet zomaar uit.” 

“Ik vind de term ‘rechtvaardige oorlog’ niet zo geschikt,” zegt Christ Klep. “Je kunt beter spreken van een legitieme oorlog. Een oorlog is rechtmatig als je uit zelfverdediging handelt. De oorlog die Oekraïne tegen Rusland voert, is rechtmatig, want het gaat om zelfverdediging. Maar is die oorlog ook rechtvaardig? Is het het offer waard dat honderdduizenden Oekraïners moeten sterven om het Russische onrecht ongedaan te maken? Dat is de rechtvaardig heidsvraag.”

Klep constateert dat mensen vanaf de Tweede Wereldoorlog, en zeker vanaf de jaren tachtig, steeds vaker die rechtvaardigheidsvraag stellen. “Het idee dat we burgers moeten beschermen speelt steeds meer een rol.”

Waarom denkt u dat dat zo is? 

“Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er een gevoel van: dit kán niet. Dat is een van de oorzaken van die ontwikkeling. Een andere oorzaak is de technische ontwikkeling binnen oorlogsvoering. Je kunt tegenwoordig op afstand doden. Dat zie je nu in Gaza gebeuren. Israël loopt weinig risico, het grote sterven gebeurt in de Gazastrook. We verplaatsen de oorlog naar hun kant. Zij sterven, maar wij veel minder. Dat roept een gevoel van ongemak op en daar komt de vraag uit voort: moeten we burgers niet beter beschermen?

“Ik denk dat we wat dat betreft wel kleine stapjes vooruit hebben gezet. Aan het begin van mijn carrière, tijdens de Koude Oorlog, spraken mensen wezenlijk anders over de noodzaak van militair geweld. Als je toen zei: we moeten verzoening zoeken met het Oostblok, werd je niet populair. Op Israël kon je geen kritiek hebben – veel mensen zagen de strijd tegen de Palestijnen niet alleen als rechtmatig maar ook als rechtvaardig. Dat is nu heel anders. We hebben nu ook internationale strafhoven; dat was lang tijd ondenkbaar. Dus we zetten kleine stapjes. Maar het is wel een hele klus, hoor.”

Is het niet inherent aan oorlog dat die disproportioneel is? Dat geweld met mensen op de loop gaat? 

“Goede vraag. Maar zelfs in de strijd tegen het terrorisme zegt het oorlogsrecht: ook die mensen hebben het recht te leven, want het menselijk leven is onschendbaar. Daar moet je rekening mee houden. Je mag niet handelen uit woede en wraak. Dat argument gebruikte Biden ook in zijn speech in Israël. ‘Wij hebben ons laten leiden door woede na 9/11; doen jullie dat alsjeblieft niet.’

“Hij gebruikte een moreel argument en dat vind ik opmerkelijk. Maar soms sta je tegenover tegenstanders die zich aan niets gelegen laten liggen. Die maken de strijd zelf tot doel en dat doen ze meedogenloos. Mag je dan van een staat verwachten dat die zich inhoudt en niet met gelijksoortig geweld reageert? Geldt het oorlogsrecht ook voor Hamas, als Hamas zegt: ons enige doel is Israël van de aardbodem vegen? Al-Qaida zei: het maakt ons niet uit als er drieduizend doden vallen, zelfs al zijn het moslims. Moet je zo’n tegenstander dan nog enige speling geven qua rechtmatigheid en rechtvaardigheid? Dat zijn vraagstukken waar het oorlogsrecht niet uit komt.” 

Is het eigenlijk wel mogelijk om een onderscheid te maken tussen goede oorlogen en slechte oorlogen? 

“Dat is heel moeilijk, want de argumenten lopen vaak door elkaar. Soms wordt er militair ingegrepen om een bevolkingsgroep te beschermen, maar zit er ook een voordeel in om invloed in dat gebied te hebben. 

“Er is altijd het dilemma dat rechtmatigheid en rechtvaardigheid niet zijn te combineren. En dat komt omdat oorlog zo’n bijzonder instrument is. Het is het ultieme instrument van buitenlands beleid. We vragen eigenlijk aan onze burgers om te sterven voor een politiek doel en we leggen de vijand ook op om te gaan sterven. We zeggen: ‘Wij hebben een doel en jij gaat sterven.’ Zolang oorlog een instrument van buitenlands beleid is, zullen we nooit uitkomen bij volledige rechtvaardigheid. Dat kan niet. De kloof is te groot.” 

“De Amerikaanse politicoloog Michael Walzer maakt in zijn standaardwerk Just and Unjust Wars wel een onderscheid tussen oorlogen,” zegt Désirée Verweij: “Hij ziet de strijd tegen de nazi’s als rechtvaardig, waarbij hij wel aantekent dat daarbinnen acties zijn geweest, zoals het bombarderen van de Duitse steden, die absoluut onrechtvaardig waren. Ik denk dat het onmogelijk is: een volledig schone oorlog waarbij nauwelijks tot geen slachtoffers vallen. Dat is ook niet het doel van het denken over rechtvaardig oorlog voeren. Het gaat meer om principes die politici moeten meenemen in hun afwegingen. Ze moeten weten waaraan een rechtvaardige oorlog moet voldoen, zodat de problemen in ieder geval niet erger worden dan ze waren voordat die oorlog begon. Het gaat meer om een aansporing om heel goed na te denken over wat je wilt gaan doen en hoe en waarom. En daarbij moet je vooral ook rekening houden met de consequenties van keuzes voor alle betrokkenen, voor de korte en lange termijn.”

Maar dat gebeurt meestal niet. Oorlogen worden vaak begonnen in een sfeer van uitgelatenheid en zelfoverschatting. De criteria van de rechtvaardige oorlog zijn rationeel, maar mensen zijn niet rationeel. Dus wat hebben die criteria nou eigenlijk voor zin?

“Ik vergelijk het weleens met het Wetboek van strafrecht. Daar staat in dat je niet mag doden en niet mag stelen, maar het gebeurt allemaal wel. Dat betekent niet dat het wetboek onzinnig is en dat je het maar moet afschaffen. 

Geldt het oorlogsrecht ook voor Hamas, als Hamas zegt: ons enige doel is Israël van de aardbodem vegen?

Christ Klep, militair historicus

“Datzelfde geldt voor de criteria voor de rechtvaardige oorlog. Het is gevaarlijk om te zeggen: shit happens. Omdat je dan alles toe zou staan. 

“Mensen hebben een vreemde dubbelheid. Ze zijn niet volledig irrationeel. Ze zijn ook rationeel. Ze kunnen afgrijselijke dingen doen en dat is helaas menselijk. Maar ze kunnen ook grootse, bewonderenswaardige dingen doen. En dat is ook menselijk.” 

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.