Uitgegriept

De Rotterdamse viroloog Ab Osterhaus is een eminente wetenschapper, op zijn vakgebied behorend tot de top in de wereld. Voor zijn werk is hij, terecht, overladen met huldeblijken. Ook Roel Coutinho, directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding, heeft een cv om een puntje aan te zuigen. We kunnen gerust zeggen dat onze verdediging tegen infectieziekten, of het nu gaat om Sars, de Mexicaanse griep, de vogelgriep of de gewone seizoensgriep, twee uitstekend gekwalificeerde aanvoerders heeft.

Toch is er wat aan de hand. Want wie op de website van het Rotterdamse Erasmus Medisch Centrum gaat kijken, ziet daar een aparte pagina met ‘Veelgestelde vragen over Ab Osterhaus’. En dan gaat het niet om vragen als ‘Hoe kan ik bij Ab komen werken?’ of ‘Waar kan ik zo’n giletje kopen?’ De vragen hebben betrekking op Osterhaus’ betrokkenheid bij een bedrijf, Viroclinics, dat onderzoek doet naar vaccins. Om een lang verhaal kort te maken: de viroloog zou er zelf baat bij hebben dat de overheid zo veel mogelijk mensen vaccineert. Die suggestie, vorig jaar september gewekt door het radioprogramma Argos, leidde kennelijk tot zó veel reacties dat er een aparte webpagina moest worden ingeruimd om de aantijgingen te weerleggen. Los van de vraag of dat is gelukt: de goede naam van Osterhaus werd in twijfel getrokken. Er kwam een spoeddebat in de Tweede Kamer, en de PVV eiste dat de viroloog ontslag nam.

Vorige week besteedde ook Zembla aandacht aan vermeende belangenverstrengeling door Osterhaus. Hij zou in enkele wetenschappelijke adviesraden zitten van de farmaceutische industrie. En dat terwijl hij ook de overheid adviseert.

Is dat erg? Het is niet nieuw dat de werelden van het medisch onderzoek en de farmaceutische bedrijven deels zijn versmolten – ze hebben elkaar immers bitter hard nodig. Het zou pas raar zijn wanneer Osterhaus niets zou willen weten van de pillenmakers. Zembla kon niet hard maken dat de viroloog zijn prominente positie ook daadwerkelijk misbruikt.

Maar bij dit soort suggesties gaat het al snel niet meer om de genuanceerde feiten. Het gaat om de beeldvorming. En bij de Nederlandse griepexperts is er inmiddels sprake van een stevig gevalletje imagoschade. Het vervelende is dat ze daar zelf niets aan kunnen doen. Nou ja, bijna niets – maar daarover straks meer. Want er speelt nog iets anders mee.

In de publieke perceptie is de vermeende belangenverstrengeling van Osterhaus misschien niet eens het zwaarst wegende euvel. De Rotterdamse viroloog en zijn Amsterdamse collega waren vorig jaar tot vervelens toe in allerhande media te zien om de stormbal te hijsen tegen de Mexicaanse griep. Met de wetenschap van dat moment was dat ook begrijpelijk. De wetenschappers verkondigden het standpunt – óók ingenomen door de Wereldgezondheidsorganisatie – dat er een grieppandemie op komst was die wereldwijd in het ergste geval miljoenen mensenlevens zou kunnen kosten. De hoogste alarmfase werd ingesteld. Logisch dat je dan door alle media wordt belaagd. Coutinho en Osterhaus werden nationale bekendheden – de laatste werd zelfs door Koefnoen gepersifleerd.

Onder meer op basis van de adviezen van de beide virologen nam de toenmalige minister van Volksgezondheid, Ab Klink, verregaande maatregelen. Zo kocht hij voor honderden miljoenen euro’s 34 miljoen kuren van de virusremmer Tamiflu. Je kon immers nooit weten. De Mexicaanse griep was maandenlang in het nieuws. In de media hielden Osterhaus en Coutinho zich in het algemeen netjes aan de feiten die op dat moment bekend waren. Maar de media wilden niet alleen feiten weten; het ging ook om méningen. En dan is het ineens een stuk moeilijker communiceren met een bètawetenschapper. Kan het nog erger worden? Ja, dat kan. Kunnen er in Nederland duizenden extra doden vallen? Ja, dat kan. Kan er wereldwijd een ramp plaatsvinden, zoals in 1918 en 1919 met de Spaanse griep? Ja, dat kan. Het waren antwoorden (we korten ze hier gemakshalve maar even in) die gewoon wáár waren. Maar hadden de twee steeds het antwoord: “Nee, dat hóeft niet” gegeven, dan was dat óók waar geweest. In de ogen van het publiek zaten er vooral twee wetenschappers die nadrukkelijk de mogelijkheid openhielden dat het véél erger zou kunnen worden wanneer we hun adviezen niet zouden opvolgen. Op z’n minst waren de twee medeverantwoordelijk voor heel veel gedoe.

Gedoe om bijna niks, zou later blijken. Want de Mexicaanse griep was in Nederland niet schadelijker dan een milde seizoensgriep. Sterker nog, vorig jaar vielen er zelfs minder griepdoden dan normaal gesproken het geval is. Hetgeen een vruchtbare voedingsbodem vormde voor complottheorieën over een grote samenzwering tussen wetenschappers en farmaceuten. Die floreren tot op de dag van vandaag op internet.

Zo begonnen Ab Osterhaus en in mindere mate Roel Coutinho gaandeweg te lijden onder ‘hun’ eigen griep. Want zo werkt dat: als het slecht weer is, foeteren we op de weerman. De griepexperts werden beschimpt: het waren alarmistische doemdenkers. En daar kwamen dan nog die aantijgingen bij van belangenverstrengeling met de farmaceutische industrie. Of die nu waar zijn of niet, veel mensen werden bevestigd in wat ze stiekem al dachten.

Wat nu? Deze maanden beleven we een ‘gewoon’ griepseizoen, maar het is een kwestie van tijd voordat we zullen horen van een nieuw griepvirus dat, al dan niet via dieren, om zich heen grijpt. Het is dan zaak een zo effectief mogelijke bestrijding op te tuigen: dát heeft de hoogste prioriteit. Het is zeer de vraag of dat mogelijk is met de experts die – terecht of niet, het gaat om de bééldvorming – worden geassocieerd met stervoetballers die zojuist een verloren toernooi hebben gespeeld. Stel je die opnieuw op?

In het geval van infectieziekten staat er veel op het spel: de volksgezondheid. Het publiek mag niet een ‘daar-heb-je-hém-weer’-gevoel krijgen wanneer een expert hun aanraadt om maatregelen te nemen. Effectieve voorlichting over gezondheidsrisico’s kan alleen worden gegeven door mensen met een onaangetast gezag. Als iemand alleen al de schijn tegen zich heeft en argwaan of ergernis opwekt, kan dat levens kosten – simpelweg omdat zijn adviezen minder gauw zullen worden opgevolgd. Bij de volgende griepgolf verwachten we Ab Osterhaus dan ook in zijn laboratorium en Roel Coutinho achter zijn bureau, druk doende met datgene waar ze het beste in zijn: levens redden. Er is vast nog wel ergens een expert die ons er straks van kan overtuigen dat het menens is.